Koronavirüs ya da korona virüsü (Latince: Orthocoronavirinae), kuşlarda ve memelilerde hastalıklara sebep olan ve Coronaviridae familyasının iki alt familyasından birini oluşturan virüslerdir. İnsanlarda genellikle ciddi olmayan virüs, nezle vakalarının önemli bir bölümüne yol açmasıyla birlikte, aralarında MERS-CoV, SARS-CoV ve COVID-19 (2019-nCoV)'un bulunduğu bazı nadir koronavirüs çeşitleri ölüm riski bulunduran solunum yolu enfeksiyonlarına neden olabilir.[5] Koronavirüsler ineklerde ve domuzlarda ishal, tavuklarda ise üst solunum yolu hastalıklarına sebep olur.
İçerisinde barındırdığı genetik materyal (genom) pozitif polariteli, tek iplikçikli RNA'dan oluşur. Bugüne kadar tespit edilmiş en büyük RNA genomuna sahip virüslerdir, 30 kilobazdan büyük bir uzunluğa sahiptir. 125 nanometre büyüklüğe sahip olan virüsün en belirgin özelliği etrafındaki değneğe benzeyen çıkıntılarıdır. Bu özelliğiyle mikroskop altında güneşin taç küresine (Latince: corona) benzediği için koronavirüs adını almıştır.[6]
SARS-CoV 2'ye karşı birçok aşı geliştirilmiştir. Ayrıca hastalığın kontrol edilmesinde semptomatik tedavi, izolasyon ve çeşitli deneysel uygulamalar da yer alır.[7] El yıkama, mesafe koyma ve yüze dokunmama koronaviral hastalıkların yayılmasını önlemek için önerilen önlemlerdendir.[8][9]
İçindekiler
1 Keşif
2 Morfolojisi
3 İnsan koronavirüsleri
3.1 Şiddetli akut solunum yolu sendromu
3.2 MERS
3.3 Şiddetli akut solunum yolu sendromu koronavirüsü 2
4 Evrim
5 Taksonomi
6 Kaynakça
7 Dış bağlantılar
Keşif
Koronavirüsler 1960'larda keşfedildi.[10] İlk keşfedilmiş virüsler arasında tavuklarda görülen infeksiyöz bronşitis virüsü ile soğuk algınlığı semptomları insan hastaların burun boşluklarından alınmış ve insan koronavirüsü 229E ve OC43 olarak isimlendirilmiş iki virüs türü yer almaktadır.[11] İlerleyen zamanlarda aralarında 2003'te keşfedilen SARS koronavirüsü, 2004'te belirlenmiş HCoV NL63, 2005'te teşhis edilmiş HKU1, 2012'de fark edilmiş MERS-CoV ile Vuhan kökenli CoVID-19'un da yer aldığı pek çok yeni koronavirüs türü keşfedilmiştir. Bu virüslerin çoğu ciddi solunum yolu enfeksiyonlarına neden olmaktadır.
Morfolojisi
[Cross-sectional model of a coronavirus]
Koronavirüs kesit modeli
Koronavirüsler yüzeyinde çıkıntılara sahip, büyük, pleomorfik ve küre şeklindeki partiküllerdir.[12] Virüs partiküllerinin çapı yaklaşık 120 nm olmaktadır.[13] Viral zarf elektron mikrograflarında elektron zengini bir kabuk olarak vizüelize edilir.[14]
Koronavirüslerin viral zarfı, çift katlı lipit katmandan oluşmakta olup, zarfta membran (M), zarf (E) ve spike (S) proteinleri yer alır.[15] Belirli koronavirüs gruplarında, özellikle de Betacoronavirüs A altgrubunda, spike proteinlerine benzeyen ancak daha kısa olan hemagglutinin esteraz (HE) yüzey proteinleri yer alır.[16]
Viral zarfın içerisinde nükleokapsit yer alır. Nükleokapsit, pozitif yönelimli ve tek iplikçikli RNA'ya bağlı pek çok nükleokapsid (N) proteininden oluşur.[13][17]
İnsan koronavirüsleri
Yetişkinlerde ve çocuklarda görülen nezle vakalarının önemli bir kısmından koronavirüslerin sorumlu olduğu düşünülmektedir. Bu virüs grubu, ateş ve bademciklerin büyümesi gibi semptomlara neden olmakla beraber en çok kış ve erken baharda nezleye yol açmaktadır.[18] Bunlara ek olarak koronavirüsler zatürre ile bronşite (viral veya ikincil bakteriyel) neden olabilirler.[19]
7 adet farklı insan koronavirüsü bulunmaktadır:
İnsan koronavirüsü 229E (HCoV-229E)
İnsan koronavirüsü OC43 (HCoV-OC43)
SARS-CoV
İnsan koronavirüsü NL63 (HCoV-NL63, Haven koronavirüsü)
İnsan koronavirüsü HKU1
MERS koronavirüsü (MERS-CoV)
Yeni koronavirüs (CoVID-19)[20][21]
HCoV-229E, -NL63, -OC43 ve -HKU1 virüsleri dünya çapında insan nüfusu arasında çocuklarda ve yetişkinlerde solunum yolu enfeksiyonlarına neden olmaktadır.[22]
CoVID-19, MERS-CoV ve SARS-CoV bulaşmış hastaların gösterdiği karakteristik özellikler[23]
COVID-19* MERS-CoV SARS-CoV
Demografi
Tespit tarihi Aralık 2019 Haziran 2012 Kasım 2002
Tespit yeri Vuhan, Çin Cidde, Suudi Arabistan Guangdong, Çin
Yaş ortalaması 49 56 39.9
Yaş aralığı 0–76 14–94 1–91
Erkek:kadın oranı 2.7:1 3.3:1 1:1.25
Tespit edilmiş vaka 448.935.430 2494 8096
Vaka ölüm oranı 744379.042 (?) 858 (%37) 744 (%9.7)
Sağlık çalışanları %16 %9.8 %23.1
Semptomlar
Ateş %87,9 %98 %99–100
Kuru öksürük %67,7 %47 %29–75
Dispne %18,6 %72 %40–42
İshal 1 (%3) %26 %20–25
Boğaz ağrısı 0 %21 %13–25
Mekanik ventilasyon %9.8 %80 %14–20
*: Semptomlar ilk 41 hastayı içerir. †: 23 Ocak 2020 tarihli bilgi.
‡: 21 Ocak 2020; diğer bilgiler de 21 Ocak 2020.
Şiddetli akut solunum yolu sendromu
Ana madde: Şiddetli akut solunum yolu sendromu
Şiddetli akut solunum yolu sendromu (SARS),[24] insanlarda SARS-CoV koronavirüsünün neden olduğu bir solunum yolu sendromudur.[25][26] 2002 ile 2003 yılları arasında Hong Kong'dan yayılan SARS salgını neredeyse pandemi haline gelmiş ve dünya çapında 8422 vaka ve 1524 ölüme yol açmıştır.[27] Dünya Sağlık Örgütü ölüm oranını %10,9 olarak açıklamıştır.[28]
MERS
Ana madde: MERS
Orta Doğu Solunum Sendromu (MERS), ilk olarak 2012 yılında Suudi Arabistan'da tespit edilmiş, MERS-CoV'un yol açtığı bir koronavirüs enfeksiyonudur. Bu virüsün bulaştığı hastaların %36'sı hayatını kaybetmektedir.[29] Nefes darlığı, öksürük ve ateş hastalığın en önemli belirtileri arasındadır. Bazı bünyeler hastalığı hafif belirtilerle atlatabilir. Hastalıktan kurtulanların virüsü bulaştırma riski yoktur.
Şiddetli akut solunum yolu sendromu koronavirüsü 2
Ana madde: Şiddetli akut solunum yolu sendromu koronavirüsü 2
Şiddetli akut solunum yolu sendromu koronavirüsü 2 veya CoVID-19 veya Vuhan koronavirüsü, ilk olarak 2019'da bildirilmiş, Çin'in Vuhan kenti kökenli bir virüstür. İnsandan insana bulaşabilen virüsün bulaşma hızı 2020 yılının Ocak ayı ortalarında hızlanmıştır.[30] Virüsün kuluçka dönemi 4-14 gündür. Virüsün bulaştığı bireylerde görülen ölüm oranının %3'ün altında olduğu tahmin edilmektedir.[31]
COVID-19 pandemisi ile mücadele eden Çin aşı çalışmalarına devam etmektedir. Rusya ise aşı çalışmalarına destek veren ilk ülke olmuştur.[kaynak belirtilmeli]
8 Mart 2022 itibarıyla Dünya çapında SARS-CoV-2 virüsü nedeniyle 448.935.430 vaka, 6.031.772 ölüm ve 383.222.710 iyileşme gözlenmiştir.[32]
Evrim
Koronavirüslerin en son ortak atası (ESOA) MÖ 8000 civarına tarihlenir.[33] Buna rağmen koronavirüslerin çok daha eski olabileceği de düşünülür. Alphacoronovirus, Betacoronavirus, Gammacoronavirus, ve Deltacoronavirus cinslerinin ESOA'ları sırasıyla MÖ 2400, MÖ 3300, MÖ 2800 ve MÖ 3000'e dayanmaktadır. Sıcakkanlı ve uçabilen, kuş ve memeli gibi omurgalıların ideal konaklar olduğu ve koronavirüs evriminde ve yayılmasındaki ana faktörleri oluşturduğu düşünülür. Alphacoronovirus ve Betacoronavirus için yarasalar, Gammacoronavirus ve Deltacoronavirus için ise kuşlar ideal genetik kaynaktır.[34][35]
Taksonomi
Cins: Alphacoronavirus; tipik tür: Alphacoronavirus 1[36][37]
Cins Betacoronavirus; tipik tür: Murin koronavirüsü (diğer türler; SARS ve 2019-nCoV)
Cins Gammacoronavirus; tipik tür: Kuş koronavirüsü
Cins Deltacoronavirus; tipik tür: Bulbul coronavirus HKU11
COVID-19[a] pandemisi veya koronavirüs pandemisi, 17 Kasım 2019 tarihinde[1][2] Çin'in Hubei bölgesinin başkenti olan Vuhan'da ortaya çıkan virüs salgını.[5] Çeşitli hastalarda belirli bir neden olmaksızın gelişen ve tedavi ile aşılara cevap vermeyen bir zatürre görülmesi üzerine[6] SARS-CoV-2 olarak adlandırılan[7] yeni bir koronavirüs teşhis edildi. Kişiden kişiye bulaşabilen virüsün bulaşma oranı[8] 2020 Ocak ortasında büyüme gösterdi.[9] İlerleyen zamanlarda Avrupa, Kuzey Amerika ve Asya-Pasifik'te yer alan çeşitli ülkelerde yaşanan virüs vakaları rapor edilmeye başlandı.[10] 11 Mart 2020'de Dünya Sağlık Örgütü tarafından küresel salgın ilan edildi.[9][10] 13 Mart 2020'de Avrupa'nın artık koronavirüs krizinin merkez üssü hâline geldiği bildirildi.[11] 8 Mart 2022 tarihi itibarıyla dünyada 448.935.430 onaylanmış vaka, 383.222.710 iyileşen varken virüs nedeniyle 6.031.772 hasta öldü.[12]
Virüs ile temastan semptomların oluşmasına kadar geçen sürenin 2 ile 27 gün sürdüğü hastalıkta, virüsün belirtiler ortaya çıkmadan önce de bulaşıcı olduğuna dair bazı kesin olmayan kanıtlar bulunmaktadır.[13][14][15] Hastalık semptomları arasında yüksek ateş, öksürme, nefes almada güçlük ve koku algısını kaybetme bulunmakta olup virüs ölüme sebep olabilmektedir.[14]
Hastalığın yol açtığı ilk ölüm 9 Ocak 2020'de meydana gelmiştir.[16] Bilimsel çalışmalar, virüsün daha çok kişiye bulaştığını ancak bu kişilerde virüsün henüz tespit edilmediğini tahmin etmektedir.[17] Çin dışında gerçekleşmiş ilk bulaşma Vietnam'da bir babanın oğluna geçirmesi şekilde meydana gelmiş,[18] ailenin rol oynamadığı ilk bulaşma vakası ise Çinli bir iş adamından Alman bir adama bulaşması ile 22 Ocak'ta Almanya'nın Bavyera eyaletinde yaşanmıştır.[kaynak belirtilmeli] Çin dışında gerçekleşen ilk ölüm 1 Şubat 2020 tarihinde, COVID-19, Influenza B ve Pnömokok'un bulaşmış olduğu bir adamın hayatını kaybetmesi ile Filipinler'de meydana gelmiştir.[19]
Yanıt olarak Hubei eyaletindeki 57 milyon kişinin yaşadığı 16 şehir tam veya kısmi karantinaya alındı. Kentlerdeki tren, uçak ve uzun süreli otobüs seferleri durduruldu. Salgın korkusu sebebiyle yeni yıl etkinlikleri iptal edildi, turistik yerler kapatıldı. Hong Kong da alarm seviyesini en üst düzeye çıkartarak okulları Şubat ortasına dek kapattı.
Dünya COVID-19 vakaları (
g
t
d
)
Ölümler İyileşenler Aktif vaka
Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran
Son 15 gün
Tarih
# Toplam vaka
# Ölümler
10.06.2020
7.471.511(+135.615) 418.135(+5.163)
11.06.2020
7.611.371(+139.860) 423.086(+4.951)
12.06.2020
7.754.636(+143.265) 427.689(+4.603)
13.06.2020
7.889.461(+134.825) 431.918(+4.229)
14.06.2020
8.013.761(+124.300) 435.181(+3.263)
15.06.2020
8.139.237(+125.476) 438.596(+3.415)
16.06.2020
8.282.646(+143.409) 445.188(+6.592)
17.06.2020
8.428.600(+145.954) 450.452(+5.264)
18.06.2020
8.572.606(+144.006) 456.698(+6.246)
19.06.2020
8.754.788(+182.182) 461.776(+5.078)
20.06.2020
8.912.550(+157.762) 466.205(+4.429)
21.06.2020
9.043.332(+130.782) 469.543(+3.338)
22.06.2020
9.183.035(+139.703) 473.423(+3.880)
23.06.2020
9.347.168(+164.133) 478.888(+5.465)
24.06.2020
9.520.818(+173.650) 483.959(+5.071)
Kaynak:Worldometer
Son Güncelleme: 25 Haziran 23.20
İçindekiler
1 Epidemiyoloji
1.1 Grafik ve diyagramlar
2 Özellikler
2.1 Bulaşma
2.2 Molekül yapıları
2.3 Virüsün yüzeylerde bulunma süresi
2.4 Belirtiler
2.5 Mutasyonlar
3 Önleme
3.1 Kişisel önlemler
3.2 Çin'de alınan önlemler
4 Yönetim
5 Etkileri
5.1 Dünya
5.1.1 Türkiye
5.2 Özel şirketler
5.3 Eğitim
5.4 Zihinsel sağlık
5.5 Çevre Kirliliği
5.5.1 Plastik Kullanımı Artışı
5.5.2 Plastik Ambalaj Kullanımı Artışı
5.5.3 Koruyucu Ekipman Kullanımı Artışı
5.6 Sera gazı emisyonları
5.7 Havacılık[115]
5.7.1 Uçuş Trafiğinde Yaşanan Azalmalar
5.7.2 Havacılık Şirketleri
6 Ayrıca bakınız
7 Notlar
8 Kaynakça
9 Dış bağlantılar
Epidemiyoloji
Ülke ve bölgelere göre dağılımı için Ülke ve bölgelere göre COVID-19 pandemisi sayfasına bakınız.
COVID-19'un temel çoğalma sayısına yönelik çeşitli tahminler hesaplanmıştır. Bu tahminler 2,13 ile 5,7 arasında yer almakta olup, salgının kendiliğinden ortadan kalkabileceği durumu ifade eden 1 sayısının çok üzerindedir.[20][21][22][23] 22 Ocak 2020 tarihine dek kesin laboratuvar teşhisi konulabilen ilk 425 hastanın Vuhan'daki araştırmacılar tarafından yapılan analizi, virüsün ilk defa insandan insana bulaşmasının Aralık ayının ortalarında gerçekleştiğini tahmin etti. İlk günlerinde enfeksiyona yakalanan hasta sayısının her 7,4 günde bir ikiye katlandığı da tahminler arasında yer aldı. Hastaların medyan yaşı 59 ve ortalama kuluçka süresi 5,2 gün idi.[24]
Grafik ve diyagramlar
Milyon kişi başına onaylı vaka sayısı
Milyon kişi başına onaylı ölüm sayısı
Dünya genelinde ve en çok etkilenen 5 ülkede günlük yeni vaka sayılarının logaritmik grafiği
Dünya genelinde ve en çok etkilenen 5 ülkede günlük ölüm sayılarının logaritmik grafiği
En çok etkilenen 10 ülkenin toplam kümülatif vaka sayılarını ilk vaka tarihinden itibaren gösteren yarı logaritmik grafik
Bazı seçilmiş ülkelerde 100,000 kişi başına ölüm sayıları
Bazı seçilmiş ülkelerde 100,000 kişi başına vaka sayıları
Özellikler
Bulaşma
COVID-19'un yol açtığı semptomlar
Virüs insandan insana, havada veya yüzeylerde bulunan virüs içeren damlacıkların nefes yoluyla vücuda girmesiyle bulaşmaktadır.[25] Hastalığın herhangi bir belirti göstermeden de insandan insana bulaşabileceğine dair bulgular mevcuttur, örneğin Almanya'daki ilk bulaşma olayı bu şekilde gerçekleşmiştir.[26][27] Bunun gibi belirti göstermeden bulaşma vakalarının salgının yayılmasında ne kadar rol oynadığı bilinmemektedir, eğer oynadığı rol büyükse bu salgının kontrol edilmesini zorlaştıracaktır. Bulaştırıcı taşıyıcı kişi bulunduğu ortamda nefes alıp vermesi, konuşması, hapşırması, öksürmesi, ile ortama virüsleri dağıtır, o ortamda bulaştırıcı kişi gitse bile virüsler ortam şartlarına göre bir süre daha hayatta kalabilir, ortam havalandırılmıyorsa virionla ortamda bulunmaya devam eder ve bu süre içerisinde başka birisi geldiği zaman gelen kişi virüsle enfekte olabilir.[28]
Molekül yapıları
Koronavirüsler, tek iplikçikli pozitif polariteli RNA içeren genoma sahiptirler. Virüslerin bir algıları olup olmadığı günümüzde bilinmediğinden, canlı veya cansız olarak ayırılamamaktadırlar. Bu yüzden sınıfları partikül türü olarak adlandırılırlar. Metabolizmaları yoktur, hücre dışında kristaleşip cansız olarak hayat sürerler, uygun hücreye ulaşırlarsa hücre içine genomlarını bırakarak, hücreye kopyalarını ürettiriler, hücre patlar, yeni üretilen virüsler diğer hücrelere doğru harekete geçer (Bu seyir virüsün türüne göre değişiklik göstermektedir). 1 adet Covid-19 100 nm çapındadır, çapında 1500 civarı atom bulunur, toplam 200 milyon civarı atom içerir. Virüsler bakterilerden küçüktürler ve az sayıda atomdan oluşurlar. Bir hapşırıkta ufak bir damlacık içinde trilyonlarca virüs bulunabilmektedir.
[Cross-sectional model of a coronavirus]
Koronavirüs kesit modeli
Virüsün yüzeylerde bulunma süresi
Bilimsel araştırma kurumları tarafından açıklanan makalelere göre süre bilgileri güncellenmektedir. Aşağıdaki farklı yüzeylerde farklı saatler ve günler süresince bulunabildikleri ve bu sürelerden sonra hastalık yapma özelliklerinin yok olduğu gözlemlenmiştir.
Virüs bulaşmış yüzeylere temas hâlinde (nemli ya da ıslak olarak dokunulduğu zaman) virüsler ele geçer.
Virüslü yüzeyi ya da elleri sabun su ile bol köpüklü 20 saniye ovaladıktan sonra yıkayınca, yıkanan yüzeydeki zarflı virüslerin zarf yapıları tahrip olmaktadır. Zarflı virüslerin dış tabakasında lipid birimler bulunduğundan, sabun su ile ovalanınca bu yağlar parçalara ayrılmakta ve virüsün hastalık yapıcı etkisi ortadan kalkmaktadır.
Aşağıdaki ürünler virüsü yok eder:
Sabun su ile bol köpüklü 20 saniye ovalayıp silmek,
%0,5 hidrojen peroksit ağartıcı ürünü ile silmek,
%0.1 sodyum hipoklorit içeren çamaşır suyunu, suya 1/100 az miktarda katarak yüzeyleri silmek,
En az %60 alkol içeren kolonya ya da dezenfekte ürünleri ile silmek.[29][30]
Yapılan çeşitli araştırmalarda ortam şartlarına göre değişebilmekle beraber
Havada 3 saat
Bakırda 4 saat
Kâğıt yüzeyde 24 saat
Karton yüzeyde 24 saat,
Metal yüzeylerde 2-5 gün
Çelik 3 gün
Plastik yüzeylerde 3 gün
Alüminyum 3 gün
Ahşapta 4 gün
Cam yüzeylerde 5 gün sonra dahi enfektif virüs partikülleri bulunduğu gözlemlenmiş; ancak, bu partiküllerin hastalık yapmasında başka faktörlerin de etkisi bulunduğundan, bu süreler sonunda ortamda kalan virüslerin enfeksiyon yapabilme güçleri bulunmaması muhtemeldir.[31][32]
Belirtiler
Hastalık, 2-14 (27'ye kadar çıkabilir) gün süren bir kuluçka süresinden[33][34] sonra birden başlayan yüksek ateş, öksürük ve nefes darlığı ile karakterlidir. Bazı hastalarda boğaz ağrısı ve burun akıntısı da görülmüştür. Hastalık genellikle orta-ağır bir klinik seyir göstermektedir.[35] Hastalığın komplikasyonları ağır pnömoni, septik şok, akut respiratuvar distres sendromu (ARDS), çoklu organ yetmezliği ve ölüm olarak duyurulmuştur.[36]
Mutasyonlar
•501.V2 Variant
Önleme
Kişisel önlemler
COVID-19'un şu anda hastalar üzerinde etkinliği tartışılsa da birden çok aşısı bulunmaktadır. Biontech, Sinovac, Sputnik, Johnson&Johnson, Oxford gibi aşılar dünyanın farklı bölgelerinde hızla kullanılmaktadır.[37][38] "Grip benzeri" ateş, nefes alma güçlükleri, öksürük ve diğer semptomları vardır.[39][40] Enfeksiyonu önlemek için WHO, "düzenli el yıkama, öksürme ve hapşırma sırasında ağız ve burnu örtme ve solunum yolu hastalığı belirtileri (öksürme ve hapşırma gibi) gösteren herhangi biriyle yakın temastan kaçınmayı öneriyor. Genel insan koronavirüsleri için spesifik bir tedavi olmamasına rağmen ABD, CDC'si, virüs bulaşmış bir kişinin düzenli grip ilaçları alarak, sıvı tüketerek ve dinlenerek semptomlarını hafifletebileceği konusunda genel öneriler sunmaktadır.[41] Bazı ülkeler, özellikle anakara Çin'i ziyaret ettiyse, insanların grip benzeri semptomları doktorlarına bildirmelerini istemektedir.[42]
Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı tarafından açıklanan riskli bölgelere gidecek kişilerin kişisel olarak alabileceği önlemler:[43]
Hasta insanlarla temastan kaçınılmalıdır (mümkün ise en az 2 metre uzakta bulunulmalı).
Hastaların yoğun olarak bulunması nedeniyle mümkün ise sağlık merkezlerine gidilmemeli, sağlık kuruluşuna gidilmesi gereken durumlarda diğer hastalarla temas en aza indirilmelidir.
Yaşlı ve altta yatan hastalığı olanlar riskli bölgeye yolculuklarını doktorlarına ve seyahat sağlığı personeline danışarak planlamalıdır.
Gıda güvenliği önerilerine dikkat edilmelidir (çiğ süt ve hayvansal ürünler tüketmemek, çiğ tüketilecek sebze ve meyveleri iyice yıkayarak tüketmek gibi).
Yabani ve evcil hayvanlar (canlı veya ölü) ile temastan kaçınılmalıdır.
El hijyenine dikkat edilmelidir. Eller en az 30 saniye boyunca sabun ve suyla yıkanmalı, sabun ve suyun olmadığı durumlarda alkol bazlı el dezenfektanı kullanılmalıdır.
Çin'de alınan önlemler
Ayrıca bakınız: 2020 Vuhan tecridi
22 Ocak 2020'de AFC, koronavirüs salgını dolayısıyla, daha önce Vuhan'da oynanması planlanan Bayanlar Olimpiyat Eleme Turnuvasının A Grubu maçlarını (Avustralya, Çin Halk Cumhuriyeti, Tayvan ve Tayland'dan ilgili kadroları içeren) Nanjing'e taşıyacağını açıkladı.[44][45] Vuhan'ın içine ve dışına seyahatlerde etkili bir karantina, 23 Ocak 2020 saat 10'dan itibaren uygulanmaya başlandı. Vuhan'a ve Vuhan dışına uçuşlar ve trenler, halk otobüsleri, metro sistemi ve uzun mesafe otobüsleri bir sonraki duyuruya kadar askıya alındı. Çin'in Xinhua Haber Ajansı'na göre, bu girişim, virüsün Vuhan'dan yayılmasını durdurmak ve insanların sağlık ve güvenliğini sağlamak için bir çabadır. Büyük ölçekli toplantıların ve grup turlarının da askıya alınması direktifi verildi.[46] Karantinadan sonra, artan gıda fiyatları ve hastaneye gidecek sağlık personeli için zorluk da dâhil olmak üzere çeşitli lojistik konular meydana geldi.[47][48]
Bunun ardından, Hubei bölgesinde bulunan en az 15 şehirde daha ulaşım benzer şekilde kısıtlandırıldı. Pekin'deki Yasak Şehir, geleneksel tapınak fuarları ve diğer kutlama amaçları toplantılar dâhil olmak üzere birçok Yeni Yıl etkinlikleri bulaşma korkusuyla iptal edildi.[49] Hong Kong ayrıca bulaşıcı hastalık yanıt düzeylerini en üst seviyeye çıkardı ve acil durum ilan etti, Şubat ortasına kadar okullarını kapattı ve Yeni Yıl kutlamalarını iptal etti.[50]
Çin sadece virüsten etkilenen kişileri tedavi etmek için 10 gün içinde tamamlanması planlanan 1000 yataklı hastaneyi inşa etmeye başladı.[51][52] Bu hastanede sadece Vuhan salgınından etkilenen kişilerin tedavi olması planlanıyor.
Çin Maliye Bakanlığı yaptığı açıklamada, 29 Ocak'tan itibaren yeni tip koronavirüs salgınıyla mücadele için 3,94 milyar dolar ek bütçe ayrıldığını bildirdi.[53]
30 Ocak tarihinde Dünya Sağlık Örgütü, hastalığın diğer ülkelere ve Çin'in bütün eyaletlerine yayılması nedeniyle uluslararası acil durum ilan etti.[54]
Yönetim
Salgına ilaçsız müdahalelerle 1) salgının zirvesi ertelenir, 2) zirvedeki vaka sayısı azaltılır, 3) toplam vakalar ve ölümler azaltılır.[55][56]
Bir virüs salgınını yönetmenin önemli bir yolu epidemi zirvesini erteleyip zayıflatmak, bir diğer deyişle epidemi eğrisini yassıltmaktır.[55] Bu sayede sağlık sisteminin aşırı yüklenmesi önlenir ve bir aşı ya da tedavinin geliştirilmesi için zaman kazanılır.[55] İlaç kullanımı gerektirmeyen el temizliği, maske kullanımı ve bireysel karantina gibi kişisel önlemler; okulların kapatılması ve toplu etkinliklerin iptali gibi toplumsal önlemler; yüzeylerin temizlenmesi gibi çevresel önlemler ile virüsün yayılması yavaşlatılabilir.[56]
Çin yönetimi, salgının şiddeti anlaşıldıktan sonra bütün bir şehri karantinaya almak gibi çok daha ciddi önlemlere başvurdu.[57] Diğer ülkeler de virüsün yayılımını sınırlamak için çeşitli önlemler aldılar. Örneğin, Güney Kore toplu taramalar, yerel karantinalar ve etkilenmiş bireylerin gözetimini başlattı; Singapur hastaların kendini karantinaya alması için maddi yardımlar verdi ve karantinaya uymayanlara cezalar getirdi; bu sırada Tayvan maske üretimini hızlandırdı ve ilaç stoklamayı yasakladı.[58]
Etkileri
[Ambox outdated content2.svg]
Bu bölümün daha doğru ve güvenilir bilgi sunması için güncellenmesi gerekmektedir.
Daha fazla bilgi için tartışma sayfasına bakınız.
7 Haziran 2020 itibarıyla karantinaya alınan ülkeler ve bölgeler
Ulusal karantina altında
Bazı bölgeler karantina altında
Ulusal karantina kaldırıldı
Bölgesel karantina kaldırıldı
Karantina yok
14 Haziran 2020 itibarıyla Dünya geneline seyahat kısıtlaması yapan ülkeler ve bölgeler
Yasak yürürlükte
Yasak artık yürürlükte değil
Yasak yok
8 Haziran 2020 itibarıyla pandemi sonucu okulları kapatan ülkeler ve bölgeler
Ülke geneli kapatmalar
Yerel kapatmalar
Kapatma yok
Akademik ara
Veri yok
Dünya
Dünya Sağlık Örgütü, koronavirüsü pandemi ilan etti.[59]
ABD, ulusal acil durum ilan etti.[60]
İspanya'da tüm ülke karantina altına alındı.[61]
İtalya'da tüm ülke karantina altına alındı.[62]
Çin, Vuhan dahil 13 şehri karantina altına aldı.[63]
Fransa, ülke çapında alarm seviyesini 3'e yükseltti.[64] 17 Mart 2020 tarihinden itibaren Fransa'da kısmi sokağa çıkma yasağı ilan edildi. Bu kapsamda halka İçişleri Bakanlığının sitesinden alacağı belgeyi yanında bulundurarak, belgede yazılı 5 durum haricinde dışarı çıkmaması gerektiği söylendi. Buna uymayan ve belgeyi yanında bulundurmayanlara 135 euro ceza kesileceği İçişleri Bakanı Christophe Castaner tarafından açıklandı.[65][66]
Bulgaristan, virüsün yayılmasını engellemek için ülkede 13 Nisan 2020'ye kadar olağanüstü hâl ilan etti. Okullar, üniversiteler ve spor müsabakalarına bir ay ara verildi. Alınan OHAL kararıyla ilgili ülkenin sınır geçişlerinin ve vatandaşların uluslararası yolculuklarının sınırlandırılması bekleniyor.[67]
Irak'ta, yeni tip koronavirüs (Kovid-19) salgını nedeniyle 14 Mart'tan itibaren Musul kentinde 2 gün sokağa çıkma yasağı ilan edildi.[68]
Suudi Arabistan - Kâbe'de tavaf kısıtlandı.[69]
Spor organizasyonları
2020 Avrupa Futbol Şampiyonası koronavirüs pandemisi nedeniyle 2021 yılına ertelendi.[70]
2020 Eurovision Şarkı Yarışması koronavirüs pandemisi nedeniyle 2021 yılına ertelendi.[71]
2020 Yaz Olimpiyatları koronavirüs pandemisi nedeniyle 2021 yılına ertelendi.[72]
Türkiye
Ana madde: Türkiye'de COVID-19 pandemisi
Yunanistan ve Bulgaristan'a açılan sınır kapıları, koronavirüs (Covid-19) önlemleri kapsamında yolcu giriş ve çıkışlarına kapatıldı.[73]
Aralarında İngiltere, İsviçre, Arabistan ve Mısır olmak üzere 20 ülkeye uçuşları askıya alındı.
Umre ziyaretinden dönen kişiler Ankara, Konya, Kayseri ve Isparta şehirlerinde boşaltılan öğrenci yurtlarında Karantinaya alındı.
17 Mart tarihinde başlamak üzere, tiyatro, sinema, lokanta, kahvehane, internet kafe ve kapalı çocuk oyun alanlarının faaliyetlerinin durdurulmasına karar verildi.[74]
Bütün okullar 16 Mart Pazartesi'den itibaren tatil edildi.[75] Tüm okullar uzaktan eğitim ile çevrimiçi eğitime devam ederken ilk ve orta öğretimde LGS ile YKS gibi toplu sınavlar dışında sınav yapılmaması kararlaştırıldı. Yükseköğretimde ise çevrimiçi sınavlar ya da öğrencilere genelağ yoluyla iletilecek ödevler ile değerlendirme yapılmasına karar verildi.
Marketlerdeki makarna, bakliyat ve el hijyeni rafları boşalırken, bu ürünlerin fiyatı arttı.[76]
Tıbbi maskeler karaborsaya düştü ve fahiş fiyatlarla satılmaya başlandı.[77]
Kolonya stoklarının azalmasıyla kolonya kuyrukları oluştu.[78]
İstanbul'da toplu ulaşım kullanımı %59,1 azaldı.[79]
Türkiye; Norveç, Hollanda, Almanya, İsveç, İspanya, Fransa, Belçika, Danimarka, İtalya, Avusturya, Irak, İran, Gürcistan, Azerbaycan, Çin ve Güney Kore olmak üzere 16 ülkeye kapılarını kapattı.[80]
Dezenfektan üreten meslek lisesi sayısı arttırıldı.[81]
21 Mart'ta İçişleri Bakanlığı tarafından 65 Yaş ve üstü ile kronik rahatsızlığı olanlara sokağa çıkma yasağı ilan edildi.[82]
İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 6 Nisan Pazartesi gününden itibaren metro seferlerinin 21.30'a kadar yapılması kararını aldı.[83]
Türkiye, Tüm yurtta maske satışı yasaklandı ve devlet tüm vatandaşlara ücretsiz maske dağıtmaya karar verdi. Maske siparişleri E-Devlet üzerinden alınmaya başlandı.[84] Daha sonra maske dağıtımının yanında maske satışına da izin verildi. Maskeleri fahiş fiyattan satan üretici ve satıcılar hakkında soruşturma açılmaya ve işlem yapılmaya başlandı.
İç İşleri Bakanlığı verilerine göre, "Evde kal" çağrıları kapsamında kendini karantinaya alan ailelerde geçimsizlik arttı.[85] Verilere göre son 3 ayda boşanmak isteyenlerin çiftlerin sayısı 4 kat arttı.[86] Sağlık portallarında çiftlere yönelik terapi yazıları[87] yayınlanmaya başladı.
27 Nisan itibarıyla İçişleri Bakanlığı tarafından 30 büyükşehirde ve Zonguldak'ta Ramazan Bayramı sonuna kadar sokağa haftasonları çıkma yasağı ilan etti.
20 Nisan'da Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı, "COVID-19 Salgınında Türkiye’de Zirve Noktası ve Normalleşme Dönemine Kademeli Geçiş Zamanı Tahminleri[88]" isimli araştırmasını yayınladı. Mevcut koşullarda Türkiye için Temmuz gelmeden normalleşme öngörülüyor.[89]
23 Mayıs-27 Mayıs arasında Ramazan Bayramı ve Arifesi süresini kapsayacak şekilde tüm yurtta sokağa çıkma yasağı ilan edildi.
Singapur'da yapılan yapay zeka araştırmasında ülkelerde salgının ne zaman biteceği öngörülmeye çalışıldı. Türkiye'de salgının mevcut koşullarda 8 Eylül'de son bulacağı tahmin edildi.[kaynak belirtilmeli]
Özel şirketler
British Airways, Finnair, Qatar Airways, United Airlines ve Air Canada, çeşitli sebepler belirterek Çin'e uçuşlarını askıya aldı.[90][91][92]
Starbucks, Çin'deki şubelerinin yarısından fazlasını kapattı.[90]
Türk Hava Yolları, Çin'e uçuşlardaki talep azlığından dolayı Çin'e düzenlenen uçuş seferlerini azaltma kararı aldı.[93]
Ikea, Çin'de bulunan mağazalarını kapatma kararı aldı.[94]
Tesla ve Apple Çin'deki bazı fabrikalarını geçici olarak kapattı.[95]
Volkswagen, fabrikalarında üretimi iki haftalığına durdurdu.[95]
Airbus, Michelin, Skoda, Brembo, Maserati, Renault Grubu, Fiat, Lamborghini ve Ferrari dâhil birçok firma İtalya, İspanya, Fransa, Sırbistan, Slovakya ve Polonya'daki fabrikalarında üretime ara verdi.[95]
Toyota, Sakarya'da bulunan üretim tesisinde 2 hafta üretime ara verdi.[96]
Eğitim
Ana madde: COVID-19 pandemisinin eğitime etkisi
Zihinsel sağlık
Covid-19 pandemisinin ruh sağlığı ve insan psikolojisine olumsuz etkileri oldu. Anketlerde ABD'de her üç vatandaştan biri klinik depresyon ve anksiyete belirtisi olduğunu belirtti. Pandemi tüm yaş gruplarını etkilerken özellikle okullarından uzak kalan ve ekonomik belirsizlikle karşı karşıya kalan öğrenciler için durum daha zor hale geldi. Evde çocuklarına bakmak zorunda kalan yetişkinler ise iş ve evde eğitim arasında bir denge kurmanın zorluklarını yaşadı. Salgınla mücadelede öne çıkan sağlık çalışanları ise başka hayatları kurtarmak adına hayatlarını tehlikeye attılar. Türkiye'de sağlık çalışanlarının izinleri iptal edilirken istifa etmeleri ise engellendi.[97] June Gruber ve Jonathan Rottenberg ortak bir makalelerinde virüsün insan vücuduna ölümcül etkisi kadar zihinsel sağlığa da ölümcül bir etkisinin olabileceği ihtimalini göz önünde bulundurdular. Bazı tahminler ise zihinsel ya da ruh sağlığı nedenli ölümlerin doğrudan virüs etkisiyle ölenlerle kıyas edilebileceğini gösterdi. ABD'de Well Being Trust'un bir çalışmasına göre ülkede Covid-19'dan ölenlere Mayıs 2020 itibarıyla 27,644 ila 154,037 arasında insan ölümü daha eklenebilir ve bu ölümlerin temel noktası Covid-19'un tetiklediği umutsuzluk, toplu işsizilikler, sosyal izolasyon, depresyon, anksiyete bozukluğu gibi nedenler olabilir.[98]
Çevre Kirliliği
Covid-19 pandemisi sırasında ekonomik faaliyetlerin azalmasına bağlı olarak dünyanın farklı şehirlerindeki hava kalitesini önemli ölçüde iyileştiği; sera gazı emisyonunu, su kirliliğini ve gürültünün azaldığına dair çeşitli raporlar yayımlanmıştır. Ancak bunların yanı sıra tıbbi atıkların artması, dezenfektanların, maskelerin ve eldivenlerin insanlar tarafından gelişigüzel kullanımı ve kullanım sonrasında çevreye atılması, çabuk bozulan gıdaların gereksiz yere stoklanması gibi çevre kirliliğini artıran bazı sonuçlar da görülmüştür.[99]
Plastik Kullanımı Artışı
COVID-19 pandemisi sırasında dünyada plastik ürün ve poşetlerin imalat ve kullanımında artış görüldü.
Plastik üretimi, Avrupa’da birçok ülke tarafından ‘hayati öneme sahip sektör’ olarak tanımlandı ve plastik sektörleri salgın sırasında ülkelerin karantina kapsamındaki önlemlerin dışında bırakıldı.[100] Fransa'da da plastik sektörü Covid-19’dan önceki döneme göre yüzde 30 daha çok ürettiği; Almanya'da bilhassa gıda, ilaç, temizlik ve dezenfektan ürün ambalajı üreticilerinin üretiminn arttığı bildirildi [101]
Türkiye'de poşet üretimi artışı, Türk Plastik Sanayicileri Araştırma ve Geliştirme Eğitim Vakfı (PAGEV) başkanı tarafından Nisan 2020'de yapılan açıklamada şu sözlerle ifade edilmiştir: "Tesislerimizde özellikle poşet üretimi son bir ayda yüzde 25 oranında arttı. Bazı ürün gruplarında bu artış çok daha fazla." [102] Salgın sırasında market alışverişlerinde ürünlere temas etmenin tehlikeli bulunması, plastik torbaların kullanılmasındaki artışı arttıran faktörlerden birisi oldu. Ülkede 1 Ocak 2019’dan itibaren marketlerde plastik poşetlerin e ücretlendirilmesi uygulanmasına geçilmesi ile market alışverişlerinde torba kullanılması bir sene arasında yüzde 70 düşmüş iken, salgın sırasında tüketiciler arasına market ürünlerini taşımak için evlerindeki bez çantaları kullanmak yerine tek kullanımlık plastik poşet kullanımı yeniden yaygınlaştı.[101] Ayrıca markete gitmeyi enfeksiyon kapmak açısından tehlikeli gören tüketiciler, internetten sipariş vererek alışverişlerini eve getirmeye yöneldiler ve bu süreçte plastik torba kullanımını arttırdı.[101] 6043 kişiye yapılan,[ne zaman?] Greenpeace Türkiye'nin anketine göre, bir yılda bir kişinin ortalama 196 ultra hafif poşet kullanmaktadrı ve ankete katılan insanların yüzde 15'inin plastik kullanımının salgın döneminde arttığını söylediği gözlemlenmiştir[103] Sadece ankete katılanların kullandıkları ultra hafif poşetlerin, 1 milyon 184 bin poşetin doğaya savrulmuş olabileceğini gösterdiği ifade edilmiştir.[101]
Plastik Ambalaj Kullanımı Artışı
Geçmişte ambalajlı satılmayan bazı ürünlerin pandemi sürecinde ambalajlı satılmaya başlaması; hükümetler tarafından zorunlu kılınan sokağa çıkma kısıtlamalarının paket yiyecek servis hizmetlerini kullanmanındaki artış gibi bir çok sebeple bu dönemdeki plastik ambalaj kullanımı artmıştır. Örneğin Mart 2020'de Türkiye'de yaş meyve ve sebzelerin tüketilerek seçilerek alınması Ticaret Bakanlığı tarafından yasaklandı ve yaş meyve ve sebzelerin ambalajla satılması zorunluluğu getirildi.[104] Yine Türkiye'de, Tarım ve Orman Bakanlığı Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü, ekmek ve unlu ürünlerde ambalaj kullanım zorunluğunu getirdi.[105] Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'nın yayınladığı kılavuzda “İşyerlerindeki yemekhane ve dinlenme alanlarında kullanılan kaşık, çatal, bıçak ve bardak gibi malzemeler tek kullanımlık olacak şekilde sunulmalı” ifadeleri yer aldı.[106]
Koruyucu Ekipman Kullanımı Artışı
Salgın döneminde çevre sorunu oluşturan plastik atıkların ana kaynaklarından birisi dezenfektan, plastik eldivenler ve maskeler gibi koruyucu malzemelerdir.[101] Koruyucu ekipman imalatı ve kullanımındaki artışı gösteren bazı veriler şunlardır:
Nisan 2020'de Türkiye’de tıbbi maske ve koruyucu kıyafet üreten firmaların sayısının pandemi döneminde beş kat arttığı (koruyucu kıyafet üreten ve ihraç eden firmaların sayısı 50’den 70’e, tıbbi maske üreten şirketlerin sayısı 80’den 380’e çıktı) raporlanmıştır.[107]
Covid-19'un henüz Britanya’da etkisini göstermediği Şubat 2020'de el dezenfektanları satışında yüzde 225'lik bir artış gözlemlenmiştir.[108] Britanya’nın çöp ve atık şirketlerinden biri olan Business Waste, Nisan 2020'deki açıklamasında salgın süresince Britanya’da toplam 10 milyon el dezenfektanı ve sıvı sabun şişesinin çöpe gideceğini bildirmiştir.[109][110]
Amerika Birleşik Devletleri'nde 2019 yılına göre 2020 yılında tuvalet kağıdı satışları yüzde 112, sıvı dezenfektan satışları ise yüzde 343 artış gösterdi.[111] Amerika’nın bazı eyaletlerinde ise, evdeki bez alışveriş çantanızla markete gitmeniz ‘virüs taşıyabileceğiniz’ gerekçesiyle yasaklandı.[112]
Doğada çözünemeyen ve geri dönüşümü olmayan malzemelerden üretilen [113] bu malzemelerin kullanımının artışı, geri dönüşüm planlarının yapılmadığı bir ortamda, plastiğin sulara ve toprağa karışması demektir.
Sera gazı emisyonları
Salgın ve salgın nedeniyle dünya genelinde alınan kısıtlayıcı önlemlerin çevre ve iklim üzerinde çeşitli etkileri oldu. Örneğin söz konusu önlemler sera gazı emisyonları üzerinden hemen ve hızlı bir etki yarattı. Nisan 2020'de tespit edilen günlük düzeylerin önceki yıla kıyasla yüzde 17 düşüş gösterdi. Ancak bu düşüş kalıcı olmadı.[114]
Havacılık[115]
Uçuş Trafiğinde Yaşanan Azalmalar
Eurocontrol kurumunun yayınlandığı raporlara göre uçuşlarda 2021 yılının Ocak ayında 2019 yılının Ocak ayına göre yüzde 61'lik bir düşüş gözlenmekte.[116] Flightradar24'un yayınladığı bilgilere göre Mart 2020'nin son haftası 2019'a göre ticari uçuşlarda yüzde 55'lik, toplam uçuş sayısında ise 2020 yılı Nisan ayında 2019’a göre yüzde 62'lik bir düşüş gözlenmekte.[117] 7 Ocak 2020 ile 7 Nisan 2020 arasında Çin'in bazı havalimanlarında olağan seviyelerden yüzde 60 daha düşük bir hava trafiği gözlemleniyor.[118]
Havacılık Şirketleri
2019 yılına göre 2020 yılında Yolcu gelirlerinin 252 milyar dolar düşük olacağı Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği (IATA) Covid-19 raporunda söyleniyor.[119]
42 bin kişilik işgücüne sahip British Airways’in bu işgücünü 12 bine düşürmesi gündeme geldi.[120]
American Airlines şirketinde çalışan 700 pilot erken emekliliğe ayrılmayı kabul etti.[121]
Almanya hükümeti'nin 10 milyar dolarlık yardım ile iflas etmekte olan Lufthansa'yı kurtarma planı var.[122]
Gelirleri yüzde 80 düşen Avianca, 10 Mayıs 2020 tarihinde Amerika Birleşik Devletleri'ne iflas yardımı başvurusunda bulundu.[123]
Air France-KLM şirketine, gelirleri 2020 yılının ilk çeyreğinde yüzde 15,5 düşüş yaşadığı gerekçesiyle Avrupa Birliği ve Hollanda Hükümeti tarafından destek sağlanacak.[124]
Amerika Birleşik Devletleri'nde bazı bölgesel havayolu şirketleri 2020 Nisan ayında uçuş faaliyetlerini askıya aldı.[12
Koronavirüs hastalığı 2019 (COVID-19) şiddetli akut solunum sendromu koronavirüsü 2 (SARS-CoV-2)'nin neden olduğu bulaşıcı bir hastalıktır. İlk vaka ile Çin'in Hubei eyaletinin Wuhan şehrinde Aralık 2019 tarihinde karşılaşılmıştır. O zamandan bu yana yayılmaya devam etmiş ve hala daha devam eden bir pandemiye neden olmuştur. 3 Mart 2020 itibarıyla dünya çapında ölüm oranı %3,4 olup[1], 8 Mart 2022 tarihi itibarıyla Dünya'da 448.935.430 onaylanmış vaka, 383.222.710 iyileşen varken virüs nedeniyle 6.031.772 hasta öldü.[2]
COVID-19 semptomları genellikle değişkendir fakat ateş, öksürük, yorgunluk, nefes almakta zorluk, anozmi (koku alma duyusunda kayıp) ve tat alma duyusunda kayıp gibi semptomlar sıkça görülen semptomları arasındadır. Semptomlar virüsle temastan bir ile on dört gün içerisinde görülmektedir. Enfekte olan kişilerden yaklaşık olarak beş kişiden birinde herhangi bir belirti görülmemektedir.[3] Çoğu insanda hafif semptomlar görülmesine karşın bazı insanlarda akut solunum sıkıntısı sendromu (ARDS)'nin görülmesine neden olabilmektedir. ARDS sıtokin fırtınalarına,[4] çoklu organ yetmezliğine, sepsise ve tromboza neden olabilmektedir. (Özellikle akciğerler ve kalpte olmak üzere) Organlarda uzun vadeli hasarlar gözlemlenmiştir. Hastalığın akut evresini geçirmiş olmalarına rağmen çeşitli etkileri aylarca yaşamaya devam eden kayda değer sayıda hastanın bulunması endişelere neden olmaktadır. Bu durum ayrıca uzun COVID olarak da bilinmektedir. Bu etkiler arasında şiddetli yorgunluk, hafıza kaybı da dahil olmak üzere bilişsel problemler, düşük derecelerde ateş, kaslarda güçsüzlük ve nefes darlığı bulunmaktadır.[5][6][7][8]
COVID-19'a neden olan virüs çoğunlukla enfekte bir kişinin başka bir kişiyle yakın temasta bulunmasıyla bulaşmaktadır.[9][10] Virüsü içeren küçük damlacıklar ve aerosoller enfekte kimsenin nefes alması, öksürmesi, hapşırması, şarkı söylemesi veya konuşması durumunda ağız ve burnundan yayılabilir. İnsanlar virüsün ağız, burun veya gözlere gelmesi durumunda enfekte olurlar. Virüs ayrıca kontamine yüzeyler nedeniyle de bulaşabilmektedir, fakat hastalığın bulaşmasının ana yolunun bu olmadığı düşünülmektedir.[10] Hastalığın aktarımının ne şekilde olduğu kesin olarak nadiren tespit edilebilir,[11] ancak enfeksiyon çoğunlukla insanların belli bir süre boyunca birlikte bulunmaları durumunda gerçekleşmektedir. Enfekte kimse semptom göstermeye başlamadan iki gün önce bile başkalarına bu virüsü bulaştırabilir. Ayrıca COVID-19 semptom göstermeyen kimselerden de bulaşabilir. Normal vakalarda on güne kadar, ağır vakalarda ise iki hafta boyunca enfekte kalabilmek mümkündür. Hastalığın teşhisi için çeşitli yöntemler geliştirilmiştir. Teşhis için en yaygın kulanılan yöntem nazofaringeal sürüntü yardımıyla uygulanan gerçek-zamanlı polimeraz zincir reaksiyonudur (rRT-PCR).
Önleyici tedbirler arasında fiziksel veya sosyal mesafe, karantina, kapalı alanların havalandırılması, öksürme ve hapşırma durumunda ağız ve burunun kapatılması, ellerin yıkanması ve yıkanmamış ellerin yüzden uzak tutulması yer alır. İletim riskini en aza indirmek için halka açık ortamlarda yüz maskeleri kullanılması tavsiye edilmiştir. Çeşitli aşılar geliştirilmiş ve çeşitli ülkelerce toplu aşılama kampanyaları başlatılmıştır.
Virüsü inhibe eden ilaçların geliştirilmesi için çalışmalar devam etse de, birincil tedavi şu an için semptomatiktir. Kontrol altına alma işlemleri; semptomların tedavisini, destekleyici bakımı, izolasyonu ve deneysel önlemleri içerir.
İçindekiler
1 Belirti ve Bulgular
2 Sebebi
2.1 Bulaşma
2.2 Viroloji
3 Epidemiyoloji
4 Tanı
4.1 Kodlandırılması
4.2 Patoloji
5 Önlenmesi
5.1 Aşı
5.2 Sosyal Mesafe
5.3 İzolasyon
5.4 Yüz maskeleri ve solunum hijyeni
5.5 El yıkama ve hijyen
5.6 Yüzey Temizliği
5.7 Havalandırma ve hava filtrasyonu
5.8 Sağlıklı beslenme ve sağlıklı yaşam tarzı
6 Tedavi
6.1 İlaçlar
6.2 Solunum desteği
7 Prognoz
8 Ölümcüllüğü
9 Adlandırma
10 Tarihi
11 Diğer hayvanlar
12 Araştırmalar
13 Ayrıca bakınız
14 Kaynakça
15 Dış bağlantılar
Belirti ve Bulgular
COVID-19'un semptomları, hafif semptomlardan ağır hastalığa kadar değişkenlik göstermektedir. Yaygın semptomları arasında baş ağrısı, koku ve tat kaybı, burun tıkanıklığı ve burun akıntısı, öksürük, kas ağrısı, boğaz ağrısı, ateş ve nefes alma güçlüğü yer alır. Aynı enfeksiyona sahip kişilerde farklı semptomlar görülebilmektedir ve bu semptomlar zamanla değişiklik gösterebilir. Daha önceden kulak, burun, boğaz rahatsızlığı olmayan kişilerde koku kaybı ile tat kaybının aynı anda görülmesi % 95 özgüllük oranıyla COVID-19 ile ilişkilendirilir.
Çoğu hasta (%81) hafif ile orta şiddette semptomlar gösterirken (hafif derecede zatüreye kadar), bir kısmı (%14) ağır semptomlar göstermekte (nefes darlığı, hipoksi, %50'den fazla akciğer tutulumu gibi), az bir kısmı ise (%5) kritik semptomlar göstermektedir (solunum yetmezliği, şok, çoklu organ disfonksiyonu gibi). Enfekte kişilerden ortalama olarak beşte biri hiçbir semptom göstermemektedir. Asemptomik taşıyıcılar genellikle test olmamaktadır ve hastalığı bulaştırabilirler. Bazı enfekte kişiler daha sonradan semptom göstermeye başlayabilir veya çok hafif semptomlar gösterebilirler, bu kişilerde hastalığı bulaştırabilmektedir.
Çoğu enfeksiyonda olduğu gibi enfekte olunduktan sonra ilk semptompların ortaya çıkması için kuluçka süresi olarak bilinen belirli bir sürenin geçmesi gerekir. Covid-19'un kuluçka süresi ortalama dört ila beş gündür. Çoğu semptomik kişi temastan iki ila yedi gün arasında semptom göstermeye başlar ve neredeyse semptomik hastaların tamamı on iki gün dolmadan bir veya birden fazla semptom gösterir.
Sebebi
COVID-19, şiddetli akut solunum sendromu koronavirüs 2 (SARS-CoV-2) virüs suşu enfeksiyonundan kaynaklanır.
Bulaşma
COVID-19 genellikle, solunum yoluyla bulaşmaktadır; enfekte kimsenin öksürmesi, hapşırması, konuşması veya nefes alması ile bulaşabilir. Enfeksiyona virüs içeren partiküllerin solunulması, virüs içeren solunum damlacıklarının veya aerosollerinin, enfekte olan hasta ile yakın temasta bulunan kişilerin ağız, burun veya gözlerine girmesi neden olur. Bulaşıcı olan ortalama 1000 SARS-CoV-2 viryonunun insandan insana geçebildiği ve enfeksiyona neden olduğu düşünülmektedir.
Temas süresi arttıkça ve bireyler arasındaki fiziksel mesafe azaldıkça COVID-19'un bulaşma riski artmaktadır. Yakın mesafeler yere düşen daha büyük damlacıkları ve aerosolleri içerebilirken, daha uzun mesafeler yalnızca aerosolleri içerir. Daha büyük damlacıklar da buharlaşarak aerosollere dönüşebilir. Kasım 2020 itibarıyla, büyük damlacıklar ile aeresoller arasındaki önem farkı net değildir, ayrıca virüsün bir odadan uzak bir mesafedeki başka bir odaya hava kanalları gibi yollarla taşınabilme ihtimalinin olup olmadığı da bilinmemektedir. Hava yoluyla bulaşma özellikle; restoranlar, korolar, spor salonları, gece kulüpleri, ofisler ve ibadethaneler gibi yüksek risk içeren kapalı alanların az havalandırılmış ve kalabalık olması durumunda gerçekleşebilmektedir. Ayrıca, sağlık hizmeti ortamlarında da hava yoluyla bulaşma durumu COVID-19 hastalarına aerosol oluşturan tıbbi prosedürler uygulanması sonucunda yaşanabilmektedir.
Sosyal mesafe uygulaması ile kumaş yüz maskeleri, cerrahi maskeler, solunum maskeleri gibi yüz kaplamalarının takılması damlacık iletimini kontrol altına alma yöntemlerindendir. İyi bir hava sirkülasyonu sağlamak ve dışarıdaki havanın kullanımını arttırmak amacıyla, ısıtma ve havalandırma sistemlerinin bakımlarının yaptırılması kapalı alanlarda hastalığın bulaşma riskini azaltabilir.
Bir enfekte kişi tarafından enfekte edilen kişi sayısı genellikle değişkenlik göstermektedir; Eylül 2020 itibarıyla enfekte bir kişinin ortalama olarak 2-3 kişiyi enfekte ettiği tahmin edilmektedir. Gripten daha bulaşıcı ancak kızamıktan daha az bulaşıcıdır. Sıklıkla kümeler halinde bulaşır, enfeksiyonların ini genellikle bir bölge veya belirli bir vakaya kadar sürülebilmektedir. Yayılmasında, bir kişinin birden fazla kişiye hastalığı bulaştırdığı "süper-yayılma olayları"nın etkisi büyüktür.
Viroloji
SARSr-CoV viriyonunun çizimi
Şiddetli akut solunum sendromu koronavirüs 2 (SARS-CoV-2), yeni bir şiddetli akut solunum sendromu koronavirüsüdür. İlk olarak Vuhan'daki akut solunum yolu hastalığı vakaları kümesine bağlı zatürre geçiren üç kişiden tespit edildi.[12] Yeni SARS-CoV-2 virüsünün tüm özellikleri doğadaki ilintili koronavirüslerde de görülmektedir.[13]
Vücut dışarısında virüs koruyucu balonunu patlattığı için sabun ile yok edilebilmektedir.[14]
SARS-CoV-2 orijinal SARS-CoV ile yakından bağlantılıdır.[15] Hayvan kökenli olduğu düşünülmektedir (zoonotik). Genetik analizler, koronavirüsün, yarasadan bulaşan iki suşla birlikte Sarbecovirus (B soyu) alt cinsinde Betacoronavirus cinsi ile genetik olarak kümelendiğini ortaya çıkarmıştır. Yarasa korona virüs örnekleriyle %96 genom seviyesinde benzerlik gösterir (BatCov RaTG13).[16][17] SARS-CoV-2'nin yapısal proteinleri arasında membran glikoproteini (M), zarf proteini (E), nükleokapsid proteini (N) ve başak proteini (S) bulunur. SARS-CoV-2'nin M proteini, yarasa SARS-CoV'nin M proteinine %98,6 benzerdir, pangolin SARS-CoV ile %98,2 homolojiyi korur ve SARS-CoV'nin M proteini ile %90 homolojiye sahiptir; ancak MERS-CoV'nin M proteini ile benzerliği yalnızca %38'dir.[18]
SARS-CoV-2 binlerce farklı varyasyonu vardır.[19]
Ana madde: VUI – 202012/01
Epidemiyoloji
Ana maddeler: COVID-19 pandemisi ve Ülke ve bölgelere göre COVID-19 pandemisi
İlk olarak Çin'in Vuhan bölgesinde 2019 yılında Covid-19 ortaya çıktı. Hızlı bir şekilde diğer bölgelere ve diğer ülkelere yayıldı. 2019 yılında ortaya çıkan ve salgın hâline gelen koronavirüsün daha fazla yayılmasına engel olmak amacıyla Çin hükûmeti şehri 23 Ocak 2020 tarihinden itibaren karantina altına aldı. Bunun yanı sıra şehre yapılan uluslararası uçuşlar da iptal edildi. Almanya, Türkiye, Fransa gibi pek çok ülke Çin Halk Cumhuriyetinden gelen tüm yolcuları termal dedektörlerle kontrol etmeye başladı. Şehire 1 hafta içinde hastaneler yapıldı ve şehir ekonomisi durma noktasına geldi. Çin hükûmeti halka ilaç ve maske dağıtımına başladı, ayrıca çoğu ülke karantina bölgesindeki vatandaşlarını bölgeden tahliye etti. Dünya Sağlık Örgütü bölgesel düzeyde tehlike düzeyini "çok yüksek" olarak belirledi. Salgının ülke düzeyinde yayılmasından sonra Vuhan'dan başka pek çok şehir daha karantinaya alındı. Birçok bölgeye sağlık ekipleri yönlendirildi ve toplu taşıma durduruldu.
Zaman içinde toplam onaylanmış vaka grafiği
Zaman içinde toplam ölüm grafiği
Bir milyon kişi başına toplam onaylanmış COVID-19 vakası, 20 Mart 2020[20]
Bir milyon kişi başına toplam onaylanmış COVID-19 ölümü, 20 Mart 2020[21]
Tanı
Ayrıca bakınız: COVID-19 testi
Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri'nin COVID-19 için rRT-PCR test kitleri.[22]
Dünya Sağlık Örgütü, hastalığın tanısı için çeşitli test protokolleri açıklamıştır.[23] Standart test yöntemi, gerçek zamanlı revers transkriptaz polimeraz zincir reaksiyonu (rRT-PCR) olmaktadır.[24] Bu test, kişiden alınacak nazofarengeal sürüntü veya balgam gibi solunum yollarından alınmış örnekler ile gerçekleştirilebilmektedir.[25] Test sonuçları genellikle birkaç saat ile 2 gün arasında değişebilen sürelerde çıkmaktadır.[26][27] Bilim insanları, hastalığa neden olan virüs soyunu izole etmiş ve genetik sekansını yayımlayarak dünya çapında laboratuvarların enfeksiyonu teşhis etmeleri için PCR testleri geliştirmesine olanak tanımıştır.[28][29]
PCR testleri, doğruluk oranının (sensitivite) yüksekliği nedeniyle altın standart olsa da, test sonucu almanın yavaş olması (en az 4 ila 6 saat), deneyimli personel ihtiyacı ve lojistik olarak merkezî bir konumda yapılması gereksinimi dolayısıyla, daha çabuk sonuç verecek olan antikor testlerinin (immunoassay) üzerinde çalışılmıştır. Antikor testlerinde nazofarengeal sürüntü veya kan testi yapılması mümkün olabilir. 23 Mart 2020 itibarıyla, SARS-CoV-2'ye karşı üretilen IgM ve IgG antikorlarını tespit edebilen, 15 dakikada sonuç veren testler üretilmiş, Çin'de onaylanmasının yanı sıra Avrupa'da CE işareti almıştır. Bu testlerin doğruluk oranı PCR'a göre daha düşüktür, örneğin testlerden biri için %13'lük bir yanlış negatif (hastalığa sahip olmakla beraber negatif sonuç) oranı verilmektedir. Yüksek duyarlılığa sahip, yani doğruluk oranı çok yüksek olan CRISPR temelli ve PCR'a kıyasla daha hızlı sonuç veren testler üzerinde çalışmalar devam etmektedir.[30]
Vuhan Üniversitesi Zhongnan Hastanesi'nin yayımlamış olduğu yönerge, enfeksiyonların belirlenmesi için klinik özellikler ile epidemiyolojik riskin kullanılmasını önermektedir. Bu yönteme göre, aralarında ateş, zatürre, normal veya düşük beyaz kan hücresi seviyesi ve düşük lenfosit seviyesi bulgularından herhangi ikisine sahip kişiler, Vuhan'a seyahatleri ve hasta kişilerle etkileşimleriyle beraber incelenerek değerlendirilmektedir.[31] Tongji Hastanesi'nin yayımlamış olduğu 26 Şubat tarihli bir araştırmaya göre göğüsün bilgisayarlı tomografi ile çekilmiş resimlerinin değerlendirilmesi (%98), PCR testleri ile karşılaştırıldığında (%71) daha yüksek bir duyarlılık göstermektedir. Yanlış negatif sonuçlarının, PCR testlerinden veya testi gerçekleştiren kişi veya örneklerin hatalarından kaynaklandığı düşünülmektedir. Yanlış pozitif sonuçları nadir görülmektedir.[32]
Çin'de 1099 hasta üzerinde yürütülmüş bir çalışma, hastaların %56'sında buzlu cam opasitelerinin var olduğunu ortaya koymuş, ancak vakaların %18'inde herhangi bir radyolojik bulguya rastlanmadığı da rapor edilmiştir.[33] Bilateral ve periferal buzlu cam opasiteleri en tipik BT bulgularını oluşturmakta olmalarına rağmen, hastalık için spesifik değillerdir.[34] Buzlu cam opasiteleri çocuk hastalarda da c. %33 oranında görülen bir bulgu olmaktadır.[35] Akciğerlerde bir yoğunluk artışı türü olan konsolidasyon, lineer opasiteler ve ters halo işareti vakalardaki diğer radyolojik bulgulardır.[34] Hastalık başlangıcında lezyonlar sadece bir akciğeri etkilerken, semptomların ortaya çıkmasından 6-12 gün sonrasını kapsayan ilerleyen evrelerde hastaların %88'inde iki akciğerin de etkilendiği gözlemlenmiştir.[34]
Tipik BT taraması sonuçları
Hızlı ilerleme evresinden BT görüntüleri
Kodlandırılması
2019'un sonlarına doğru, DSÖ ICD-10 hastalık kodlarını oluşturdu. U07.1 kodu SARS-CoV-2 enfeksiyon nedeniyle gerçekleşmiş labratuvarlarca onaylanmış ölümleri, U07.2 ise SARS-CoV-2 enfeksiyonu kaynaklı labratuvarlar tarafından onaylanmamış ölümleri temsil etmektedir.[36]
Patoloji
Otopsiler sırasında bulunmuş patolojik bilgiler şunlardır:[37]
Makroskopi: perikardit, akciğer konsolidasyonu ve pulmoner ödem
Akciğer bulguları:
minör seröz eksüdasyon, minör fibrin eksüdasyonu
pulmoner ödem, pnömosit hiperplazisi, büyük atipik pnömositler, lenfosit infiltrasyonlu interstisyel inflamasyon ve çok çekirdekli dev hücre oluşumu
yaygın alveolar eksüdalar ile yaygın alveolar hasar (DAD). DAD, akut solunum sıkıntısı sendromuna (ARDS) ve şiddetli hipoksemiye neden olur.
alveolar boşluklarda ve pulmoner interstisyel fibrozda eksüda organizasyonu
bronkoalveolar lavajda plazmositoz [38]
Kanda: yaygın damar içi pıhtılaşma;[39] lökoeritroblastik reaksiyon[40]
Karaciğerde: mikroveziküler steatoz
Önlenmesi
ABD Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri (CDC) tarafından yayınlanmış hastalıkların yayılmasını önlemenin yöntemlerini anlatan bir inforgrafik.
Maske kullanımı, sosyal mesafe ve aşılar gibi pandemi kontrol yöntemleri uygulanmazsa hastalıklar katlanarak yayılır.[41] Bu grafik, sınırlama önlemlerinin erkenden uygulanmaya başlanmasının, nüfusun geniş bir kesimini koruyacağını göstermektedir.
Enfeksiyon olasılığını azaltmaya yönelik önleyici tedbirler arasında evde kalmak, halka açık yerlerde maske takmak, kalabalık yerlerden kaçınmak, insanlardan uzak durmak, kapalı alanları havalandırmak, elleri sık sık sabun ve suyla birlikte en az 20 saniye boyunca yıkamak, solunum sistemi hijyenine dikkat etmek; yıkanmamış ellerle yüz bölgesine dokunmaktan kaçınmak yer alır.[42][43][44][45][46] Covid-19 tanısı konmuş kişilerin veya bu hastalığı geçirdiğinden şüphelenen kimselerin tıbbi yardım almak dışında evden ayrılmamaları, başka birisiyle aynı ortamda bulunuyorlarsa öksürme ve hapşırma durumlarında ağızlarını kapatmaları, kişisel ev eşyalarını paylaşmamaları ve bol bol ellerini yıkamaları önerilmektedir.[47][48]
Koruyucu önlemler, aşı veya daha iyi tedavi yöntemleri geliştirilene kadar hastanelerdeki yükün azaltılması amacıyla uygulanmaktadır.[49][50]
Aşı
Ana madde: COVID-19 aşısı
COVID‑19 aşısı, COVID-19 hastalığına karşı kazanılmış bağışıklık sağlamayı amaçlayan bir biyoteknoloji ürünüdür. 231 aşı adayı hâlâ geliştirme aşamasındadır[51][52] ve hiçbir adayın güvenliğini ve etkinliğini kanıtlamak için klinik denemeleri henüz tamamlanmamıştır. Ağustos ayında en az 24 aşı adayı açıklandı veya klinik deneylere tabi tutuldu, altısı başlangıç aşaması olan aşama III'te ve 18'i aşama I-II'dedir.[53]
Ağustos 2020'de, Gam-COVID-Vac adlı bir Rus aşısı Rusya'da tescil edildi.[54][55] Uluslararası bilim çevreleri, Gam-COVID-Vac aşısına dair klinik testlerin yayımlanmamış olmasından ötürü aşının Rusya'da tescillenmesine tepki gösterdi.[56] Aşının güvenilirliğine, efektif dozuna veya COVID-19 enfeksiyonlarına karşı işe yarar olup olmadığına dair herhangi bir kanıt bulunmamaktadır. Aşının 2020'de Faz III araştırmalarının başlanacağı duyurulmuştur, ancak I. ve II. fazların sonuçları akran değerlendirmesi yapılarak yayımlanmamıştır.[57][58]
Daha önce SARS ve MERS hastalıklarına karşı bir aşı geliştirme girişimleri sayesinde koronavirüslerin yapısı ve işlevi hakkında önemli bilgiler sağlanmıştır. Ancak önceki tüm koronavirüs aşı adayları erken aşamadaki klinik denemelerde başarısız oldu ve hiçbiri ruhsatlandırma aşamasına gelmedi.[59]
Nisan ayında, bir aşının acil kullanım protokolleri kapsamında 12 aydan daha kısa bir süre içinde veya 2021'in başlarında mevcut olabileceği belirtilmiştir.[60] DSÖ, aşama II – III klinik denemelerine ulaşan birkaç aşı adayının eş zamanlı değerlendirilmesi için uluslararası bir "Dayanışma denemesi"nin konuşlandırıldığını da duyurdu.[61]
Sosyal Mesafe
Sosyal mesafe (ayrıca fiziki mesafe olarak da bilinir) bireyler arasındaki mesafeyi arttırarak hastalığın yayılmasını yavaşlatma amacı güden enfeksiyon kontrol hareketleridir. Karantina; yolculuklara kısıtlamalar getirilmesi; okulların, iş yerlerinin, stadyumların, tiyatroların veya alışveriş merkezlerinin kapatılması sosyal mesafe yöntemleri arasındadır. Bireyler evde kalarak, seyahatlerini sınırlandırarak, kalabalık alanlardan kaçınarak, temassız şekilde selamlaşarak ve fiziksel olarak başka insanlardan uzak durarak sosyal mesafe yöntemlerini uygulayabilirler.[62] Birçok hükümet şu anda salgından etkilenen bölgelerde sosyal mesafeyi zorunlu kılmakta veya tavsiye etmektedir. Bazı bölgelerde sosyal mesafeye uyulmaması salgının daha da yayılmasına neden olmuştur.[63] İlk tavsiyeler, aile üyeleri dışındaki diğer kişiler ile aradaki iki metrelik mesafenin korunmasını içeriyordu.
Yaşlılar, diyabet hastaları, kalp hastalığı ve solunum hastalığı bulunanlar, hipertansiyon hastaları ve zayıf bağışıklık sistemi olanlar, hastalığı şiddetli geçirmekle ve komplikasyon riskinin artmasıyla karşı karşıyadırlar. Bu nedenle toplum içine çıkmamaları ve mümkün olduğunca evlerinde kalmaları önerilmektedir.
İzolasyon
COVID-19 Pozitif kişilerin veya hastalığı geçirmekte olduğundan şüphelenen kişilerin sosyal izolasyonda bulunması önerilmektedir. Sağlık kuruluşları izolasyonun nasıl doğru bir şekilde yapılacağını açıklamışlardır.
Birçoğu hükümet halkın tamamına sosyal izolasyonu önermiş ya da zorunlu hale getirmiştir. En katı karantina kuralları yüksek risk grubundakiler için uygulanmaktadır.[64] Covid-19 hastası biriyle temasta bulunmuş olan veya hastalığın yaygın olduğu bölgelerden gelmiş olan kişilerin 14 gün boyunca karantina uygulamaları önerilmektedir.
Yüz maskeleri ve solunum hijyeni
DSÖ hastalığın bulaşma riskinin fazla olduğu ve sosyal mesafeyi korumanın zor olduğu bölgelerde yüz maskesi kullanımını öneriyor.[65][66] Bu öneri asemptomatik veya presemptomatik kimselerden kaynaklanan yayılmaları önlemeyi ve sosyal mesafe uygulamasını tamamlamayı amaçlıyor.[66][67] Maskeler konuşma, nefes alma ve öksürme sırasında ortaya çıkan eksprituar damlacıkların taşınma mesafesini sınırlandırmaktadır.[66][67] Ayrıca virüs içeren parçacıkları solunan havadan filtreleyerek kullanıcının enfekte olma olasılığını azaltır.[68] Birçok ülkede maske kullanımı teşvik edilmektedir ya da zorunlu hale getirilmiştir.[69][70]
Özellikle hastaların ve hastaların bakımını üstlenmiş kişilerin yüz maskesi kullanması şiddetle tavsiye edilmektedir[71] ABD Hastalık kontrol ve korunma merkezleri maskenin bulunmadığı durumlarda öksürürken veya hapşırırken peçete ile ağızın ve burnun örtülmesini eğer peçete de bulunmuyorsa dirseğin iç kısmı ile ağız ve burunun kapatılmasını öneriyor. Öksürük veya hapşırıktan sonra el temizliğine dikkat edilmesi de öneriler arasında bulunmaktadır. Doğrudan hastalarla ilgilenen sağlık çalışanlarının N95 veya eşdeğeri maskeler kullanması önerilmektedir.[72]
El yıkama ve hijyen
DSÖ, özellikle de tuvaletten çıktıktan sonra veya yemekten önce ellerin en az 20 saniye boyunca sabun ve su ile yıkanmasını,[73] ABD Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri ise su ve sabuna erişim olmaması durumunda en az %60 alkol oranına sahip el dezenfektanlarının kullanılmasını öneriyor.[74] Ayrıca DSÖ ticari el dezenfektanlarının bulunmadığı bölgelerde etanol veya izopropanol kullanılabileceğini bildirmektedir.[75]
Yüzey Temizliği
Corona virüsler yüzeylerde birkaç saat veya birkaç gün yaşayabilmektedir. Sıcak iklimlerde ve güneş ışığının doğrudan vurduğu yüzeylerde koronavirüslerin yaşam süresi daha kısadır.[76]
Yüzeyler çeşitli solüsyonlarla (%62-71 etanol, %50-100 izopropanol, %0,1 sodyum hipoklorit, %0,5 hidrojen peroksit ve %0,2-7,5 povidon-iyot içeren solusyonlar dahil olmak üzere) dekontamine edilebilir (paslanmaz çelik yüzeyler dezenfektena maruz kalmalarından sonra bir dakika içinde gerçekleşir). Benzalkonyum klorür ve klorheksidin glukonat gibi diğer solüsyonlar daha az etkilidir. Ultraviyole mikrop öldürücü ışınlama da kullanılabilir.[77] ABD Hastalık kontrol ve korunma merkezleri ofisler veya bakım evleri gibi tesislerde COVID-19 vakası bulunması durumunda vaka tarafından kullanılmış ofisler, banyolar gibi ortak kullanım alanlarının; tabletler, dokunmatik ekranlar, klavyeler, uzaktan kumandalar ve ATM makineleri gibi ortak kullanılan ekipmanların dezenfekte edilmesini önermektedir.[78]
Havalandırma ve hava filtrasyonu
DSÖ ortak kullanılan alanlarda havalandırma ve hava filtrasyonu kullanılarak aerosollerin temizlenmesine yardımcı olunmasını önermektedir.[77][79][80]
Sağlıklı beslenme ve sağlıklı yaşam tarzı
Harvard T.H. Chan Halk Sağlığı Okulu, COVID-19'un bağışıklık sisteminin korunmasını her zamankinden daha önemli hale getirdiğini söylüyor.[81] Bu nedenle sağlıklı beslenmeyi, fiziksel olarak aktif olmayı, psikolojik stresi yönetimini ve yeterince uyumayı tavsiye etmekteler.[81] Koyu tenli insanların D Vitamini eksikliği çekme riski daha yüksektir. Bu da bağışıklık sistemini olumsuz yönde etkileyebilir.[82]
Tedavi
Bilim insanları aşının üretilip insanlara 2021 yılı içerisinde verileceğini düşünmektedir.[83] Tedavi bulmak için yapılan araştırmalar devam etmektedir.[84]
İlaçlar
Hastalığı iyileştirecek ilaçlar bulunması için Bill & Melinda Gates Vakfı, İngiliz sağlık araştırma kurumu Wellcome ve ödeme sistemi şirketi olan Mastercard ortak bir girişim kurdu. Bill & Melinda Gates Vakfı CEO'su Mark Suzman bu girişimi, COVID-19 tedavilerini tanımlama, değerlendirme, geliştirme ve ölçeklendirmek amacıyla teknolojileri üretmek amacıyla kurulduklarını duyurdu.[85]
Antiviral ilaçlar
Çeşitli antiviral ilaçlar COVID-19'u tedavi etmesi için araştırılmakta, bazıları ise klinik araştırmalarda kullanılmaktadır.[86]
Mart 2020 itibarıyla remdesivirin etkinliğine dair belirsiz kanıtlar bulunmaktadır.[87] Remdesivir, SARS-CoV-2'yi in vitro inhibe etmektedir.[88] ABD, Çin ve İtalya'da faz 3 klinik araştırmalar gerçekleştirilmektedir.[86][89][90]
Sıtma tedavisinde kullanılan klorokin Şubat 2020'de Çin'de tedavi için araştırılmış, öncül sonuçlar maddeyi etkin göstermiştir.[91] Klorokin ve hidroksiklorokin, ikinci madde daha güçlü ve güvenli olacak şekilde SARS-CoV-2'yi in vitro inhibe etmektedir.[92] Bir çalışmadan öncül sonuçlar, klorokinin COVID-2019 ile ilişkili pnömoni tedavisinde "akciğer filmi bulgularını iyileştirdiğini, negatif testleri teşvik ettiğini ve hastalık süresini kısalttığını" belirtmiştir.[91] Ancak araştırmanın daha çok incelenmesi gerektiği düşünülmektedir.[93]
Bir kohort çalışmasında, hidroksiklorokinin yüksek düzeyde bir koruyucu etkisinin olduğunu destekleyen bir sonuca varılamamıştır.[94] Ayrıca birkaç randomize kontrollü çalışma, hidroksiklorokinin tedavi için kullanımının bir klinik faydası olmadığını göstermiştir.[94]
Azitromisin, hidroksiklorokin ile kombinasyon halinde potansiyel bir tedavi olarak incelenmiştir. Bir klinik çalışma, SARS-CoV-2'ye sahip olduğu PCR testleri ile doğrulanmış olan 36 deneği değerlendirmiştir. Deneklerden 20'si ilaçlardan birini veya her ikisini, geri kalan 16'sı ise plasebo ilaçları almıştır. Altı gün sonra virolojik açıdan iyileşmenin (PCR testlerine göre virüsün negatif çıkması), hem azitromisin hem de hidroksiklorokin ile tedavi edilmiş vakaların %100'ünde, sadece hidroksiklorokin almış hastaların %57,1'inde, kontrol grubunun ise %12,5'inde görüldüğü rapor edilmiştir.[95] Başka bir çalışmada ise hidroksiklorokinin azitromisin ile kombinasyonunun ciddi yan etkilere sebep olduğu belirtilmiştir.[96]
Teicoplanin, SARS-CoV-2'yi ve akrabası olduğu MERS koronavirüslerini inhibe etmekte olup, COVID-19 tedavisi için potansiyel bir ilaç olarak düşünülmektedir.[97]
2020 yılında New England Journal of Medicine dergisinde yayımlanmış bir randomize kontrollü çalışma, kombine lopinavir/ritonavir tedavisinin COVID19'a karşı etkili olmadığını belirlemiş, bu ilaç kombinasyonlarının, tek başına standart hastane bakımı ile kıyaslandığında hastanede kalma süresinde kısalmaya veya daha iyi sonuçlara yol açmadığını açıklamıştır.[98]
Şubat 2020'de Favipiravir, COVID-19 hastalığının deneysel tedavisi için incelenmektedir. 80 kişilik küçük bir araştırmanın sonuçlarına göre favipiravir, lopinavir/ritonavir kombinesine göre COVID-19 tedavisi için daha etkilidir. 17 Mart 2020 tarihli Çinli yetkililer tarafından yapılmış bir açıklamaya göre ilacın Vuhan ve Shenzhen'de meydana gelmiş vakaların tedavisinde etkili olduğu açıklanmıştır.[99][100]
Kamostat, transmembran proteaz, serin 2 (TMPRSS2) enziminin bir inhibitörüdür. HeLa hücrelerinde TMPRSS2'nin inhibe edilmesi, SARS-CoV ve insan koronavirüsü NL63 enfeksiyonlarının kısmen bloke edilmesine yol açmaktadır.[101] Bir in vitro çalışma, Camostat'ın Calu-3 akciğer hücrelerinin COVID-19'dan sorumlu virüs SARS-CoV-2 tarafından enfekte edilmesini önemli ölçüde azalttığını göstermektedir.[102][103]
Sitokin fırtınası engelleyiciler
Sitokin fırtınası, ileri evrelerdeki şiddetli COVID-19 vakalarında görülebilen ve aşırı sitokin üretimine bağlı ölümcül olabilen tıbbi bir komplikasyondur. Hidroksiklorokinin in vitro koşullarda sitokin fırtınalarına karşı etki gösterdiğine dair kanıt bulunmaktadır.[104]
Küçük bir araştırmanın ardından Çin'deki yetkililer Tocilizumab adlı ilacı, hastalığın tedavisinde izlenecek adımlar içerisine almıştır.[105][106] Madde, ileri düzey hastalarda göstermiş olduğu olumlu sonuçlar neticesinde, İtalya'da ulusal düzeyde randomize olmayan 2. faz klinik araştırmadan geçmektedir.[107][108][109] İlaç, sitokin fırtınalarını belirlemeye yarayan serum ferritin kan tahlilleri ile birlikte kullanılmaktadır.[110][111][112] İnterlökin 6 reseptör antagonisti olan Tocilizumab, 2017 yılında başka bir sitokin komplikasyonu olan kimerik antijen reseptör-T hücre tedavisinin (CAR-T tedavisi) yol açtığı sitokin salınım sendromunun tedavisi için FDA tarafından onaylanmıştı.[113]
Pasif bağışıklama
COVID-19'u atlatmış kişilerden alınan kan bağışlarının hastalık tedavisinde kullanımı araştırılan bir konu olmaktadır.[114] SARS için de denenmiş bu yöntem,[114] hastalıktan iyileşmiş kişilerin bağışıklık sistemleri tarafından üretilmiş antikorların ihtiyacı olan hastalara dağıtılmasını içermektedir. Aşısız bir immünizasyon (bağışıklama) yöntemi olan pasif antikor tedavisinin dışında, üretilmiş monoklonal antikor kullanımı da araştırılan bir pasif bağışıklama yöntemidir.[114]
Solunum desteği
COVID-19'un çoğu vakası solunum cihazıyla gerçekleştirilebilecek mekanik ventilasyon (makine yoluyla solunum desteği) gerektirmese de vakaların belli bir yüzdesinde bu gerekmektedir.[115][116] Solunum yetmezliği yaşayan hastalara en doğru desteğin nasıl verilebileceği hâlen araştırılmaktadır. Entübasyonun yanı sıra yüksek akımlı nazal kanül ve pozitif havayolu basıncı yöntemleri de kullanılabilir.[117] Hastalığın kritik aşamasında olan insanlarda bu diğer iki yöntemin entübasyonla aynı yararı sağladığı kesin değildir. Bununla birlikte bu yöntemler hastanın solunum yollarından virüs taşıyan daha fazla küçük parçacığın havaya dağılmasına yol açmaktadır.[115][118]
Prognoz
COVID-19'un şiddet seviyesi değişkendir. Hastalık az veya hiç semptomun görülmeyeceği, nezle gibi üst solunum yolu enfeksiyonlarına benzer şekilde düşük şiddetli geçebilir. Az şiddetli vakalar genellikle 2 hafta içerisinde iyileşme göstermektedir, hastalığı çok şiddetli geçiren vakalarda ise iyileşme süresi 3 ile 6 hafta arasında değişebilir. Hastalıktan hayatını kaybetmiş kişilerde semptomların başlamasından ölüme kadar olan zaman 2 ile 8 hafta arasında sürmüştür.[119]
Her yaştan çocuk COVID-19'u kapabilir, ancak yetişkinlere kıyasla hafif semptomlarla atlatmaları ve hastalığın şiddetli geçmemesi olasıdır. 50 yaşında küçük kişilerde ölüm oranı %0,5 iken bu oran 70 yaş ve üzeri için %8'in üzerindedir.[120][121] Hamile kadınlar şiddetli enfeksiyonlara karşı özellikle risk altındadır.[122][123]
Bazı kişilerde COVID-19 akciğerleri etkileyerek zatürreye neden olabilir. Hastalığı en ciddi geçiren vakalarda solunum yetmezliği, septik şok veya çoklu organ yetmezliğine yol açacak akut solunum sıkıntısı sendromu gelişebilir.[124][125] COVID-19 ile ilişkili komplikasyonlar arasında sepsis, anormal pıhtılaşma ve kalp, böbrek ve karaciğer hasarı yer alır. Anormal pıhtılaşma, spesifik olarak protrombin zamanında artış, hastalık yüzünden hastaneye yatırılmış vakaların %6'sında rapor edilmiş, böbrek işlevlerinde anormallik %4'ünde gözlemlenmiştir.[126] Kan tahlilleri ile ölçülebilen karaciğer hasarı da ciddi vakalarda sıkça görülen bir komplikasyondur.[127]
COVID-19'dan hayatını kaybeden kişilerin pek çoğunun, hipertansiyon, diyabet ve kardiyovasküler hastalıklar gibi önceden mevcut hastalıkları bulunmaktadır.[128] İtalyan sağlık kuruluşu Istituto Superiore di Sanità'nın raporuna göre, ülkede gerçekleşmiş y. 2000 ölümün %99.8'inde öncül bir hastalık bulunmaktaydı ve ölen kişilerin ortalama eşlik eden hastalık sayısı 2.7'ydi.[129][130] Aynı rapora göre semptom başlangıcından ölüme kadar geçen medyan süre 8 gündü ve bunun yarısı hastanede geçmekteydi. Yoğun bakım ünitesine nakledilen hastalarda ise hastaneye getirilmeden ölüme kadar geçen süre 5 gün olmaktaydı.[129] Salgının erken dönemlerde yürütülmüş bir çalışmaya göre semptom görülmesinden ölüme kadar olan zaman aralığı 6 ila 41 gün arasında sürmüş, medyan süre 14 gün olmuştur.[131] Çin Ulusal Sağlık Komisyonu'nun yürüttüğü bir çalışma, vaka başına hastalıktan ölüm oranının kadınlarda %1,7; erkeklerde %2,8 olduğunu ortaya koymuştur.[132] Hayatını kaybetmiş hastaların akciğerlerinden alınmış histopatoloji örneklerinde, her iki akciğerde olma suretiyle diffüz alveolar hasar ile beraber hücresel fibromiksoid eksüda saptanmıştır. Pnömositlerde viral sitopatik değişiklikler gözlemlenebilir.[133] Çin'de rapor edilmiş ölümlerin %11.8'inde, kalp krizi veya yüksek troponin seviyeleri ile birlikte kalp hasarı kaydedilmiştir.[134]
Hastalığın geçirileceği bölgenin sosyoekonomik durumu ile tıbbi kaynakların varlığı, vaka başına ölüm oranını etkileyen faktörlerdir.[135] Vaka başına ölüm oranı hesaplamasındaki farklılıklarda, bu bölgesel faktörlerin yanı sıra çeşitli metodolojik problemler de etkilidir.[136] Hafif veya semptomsuz geçen COVID-19 vakalarının vaka olarak tespit edilmemesi veya kaydedilmemesi ölüm oranlarının gerçek değerinden daha yüksek çıkmasına neden olabilir.[137] Buna rağmen, enfeksiyon ile ölüm arasında yer alan intikal süresi, ölümlerin gerçek değerinden daha düşük çıkmasına da sebep olabilir.[138][139]
Hastalığı atlatmış kişilerde uzun süreli ve işlevsel bir bağışıklığın oluşup oluşmadığı belirsizdir.[140] Diğer koronaviral hastalıklar incelendiğinde SARS-CoV-2'ye karşı bağışıklığın oluşması yüksek ihtimalle olasıdır,[141] ancak hastalığı atlatmış bazı kişilerde daha sonraki tarihlerde yapılan testlerin pozitif çıktığı rapor edilmiştir.[142][143] Bu pozitif testlerin yeniden enfeksiyon, relaps veya test hatası olup olmadığı belli değildir.[kaynak belirtilmeli]
COVID-19'un uzun dönem sekeli hakkında endişeler vardır. Hong Kong'da yetkililer, hastalığı atlatmış kişilerin akciğer kapasitelerinin %20 ile %30 arasında azaldığını ve akciğer taramalarının organ hasarına işaret ettiğini bulmuştur.[144]
Yaş ve ülkeye göre vaka ölüm oranları (%)
Ülke/Yaş 80+ 70–79 60–69 50–59 40–49 30–39 20–29 10–19 0–9
Çin (11 Şubat)[145] 14,8 8,0 3,6 1,3 0,4 0,2 0,2 0,2 0,0
İtalya (19 Mart)[146] 23,6 15,3 4,9 1,2 0,6 0,4 0,0 0,0 0,0
Güney Kore (22 Mart)[147] 10,5 6,2 1,5 0,4 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0
Ölümcüllüğü
Ölümcüllüğü ölçmek için yaygın kullanılan çeşitli yöntemler vardır.[148] Oranlar bölgeye ve zamana göre değişiklik gösterir. Test hacmi, sağlık sistemi kalitesi, tedavi seçenekleri, ilk salgından bu yana geçen süre, yaş, cinsiyet ve genel sağlık oranları etkileyen etmenlerdir.[149] Ölüm oranı, belirli bir demografik grup içindeki ölümlerin sayısının o demografik grubun nüfusuna bölünmesini yansıtır. Kısacası, ölüm oranı, bis hastalığın belirli bir popülasyondaki yaygınlığını ve ciddiyetini yansıtır. Ölüm oranları, yaş ile büyük oranda bağlantılıdır. Genç yaştaki insanlarda nispeten düşük oranlar ile karşılaşılırken yaşlı insanlarda nispeten daha yüksek oranlar ile karşılaşılır.[35][120][150]
Vaka ölüm oranı, ölüm sayısının belirli bir zaman aralığı içinde teşhis edilen vaka sayısına bölünmesiyle elde edilir. Bu oran bölgeden bölgeye değişiklik gösterir.[151][152] Bazı enfekte kişiler hastalığı asemptomatik olarak veya hafif semptomlar ile geçirebilirler ve bu tip vakalar fark edilmedikleri için resmi vaka raporlarına dahil edilmeyebilirler bu nedenle vaka ölüm oranları hastalığın gerçek ciddiyetini yansıtmayabilir. Ayrıca vaka ölüm oranları, o zaman dilimdeki ve bölgedeki virüs testlerinin mevcudiyetine göre de değişiklik göstermektedir.
Adlandırma
Dünya Sağlık Örgütü hastalığın resmî adını ilk olarak koronavirüs hastalığı 2019 olarak belirledi. Resmi kısaltma olan COVID-19, hastalığın İngilizce ismi olan corona (CO), virus (VI) ve disease (D) kelimelerinin kısaltılması ile hastalığın keşif yılı olan 2019'a (-19) atfen oluşturuldu. İsim, DSÖ tarafından spesifik bir coğrafi konuma (örneğin Çin), hayvan türüne veya bir insan grubuna atıfta bulunmayacak şekilde, stigmalaşmayı önlemek adına uluslararası öneriler çerçevesinde kondu.[153][154] Zaman içerisinde hastalığın kısaltması Türkçe yaygın medyada COVID-19 olarak da yer edindi.[155]
DSÖ'nün belirlediği resmî isminin yanı sıra, özellikle de salgının erken dönemlerinde, Vuhan zatürresi ismi de çeşitli medya kuruluşları tarafından kullanıldı.[156][157] Buna ek olarak, COVID-19 medyada sıklıkla sadece koronavirüs veya koronavirüs hastalığı olarak da bahsedildi.[158]
Tarihi
Virüsün doğal olduğu ve hayvan kaynaklı olduğu,[13] spillover enfeksiyon yoluyla bulaştığı düşünülüyor.[159] Bilinen ilk insan vakalar Vuhan, Hubei, Çin'de görülmüştür. Ocak 2020'de The Lancet'te yayınlanmış, doğrulanan ilk 41 vaka üzerinde yapılmış olan araştırmaya göre semptomların ilk başlangıç tarihi 1 Aralık 2019 olarak bildirilmiştir.[160][161][162] DSÖ tarafından yapılan resmi yayınlara göre semptomların ilk başlangıç tarihi 8 Aralık 2019 olarak bildirildi.[163] İnsandan insana bulaşma, DSÖ ve Çinli yetkililer tarafından 20 Ocak 2020'ye kadar doğrulandı.[164][165] Resmi Çin kaynaklarına göre, virüs çoğunlukla, canlı hayvan satımının da gerçekleştiği Huanan Deniz Ürünleri Toptancı Pazarı ile bağlantılıydı.[166] Mayıs 2020'de, Çin Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi direktörü George Gao, deniz ürünleri pazarından toplanan hayvan örneklerine uygulanan testlerin negatif sonuç verdiğini ve pazarın ilk salgın yeri olmadığını, yalnızca erken yaşanmış bir süper yayılma olayı bölgesi olduğunu açıkladı.[167] 18 Aralık 2019'da İtalya'nın Milano ve Torino kentlerinden toplanan atık sularda virüsün izlerine ulaşıldı.[168]
İlk vakanın (patient-zero diye de bilinir) nereden olduğuna dair bazı teoriler bulunmaktadır.[169] Filogenetik bilimi, SARS-CoV-2'nin Ekim veya Kasım 2019'da ortaya çıktığını tahmin ediyor.[170][171][172] Bulgular, yarasaları enfekte eden bir koronavirüs türünün başka bir yabani hayvan aracılığıyla insanlara geçmiş olabileceğini gösteriyor.[173] Aralık 2019'dan itibaren enfeksiyonun yayılması neredeyse tamamen insandan insana bulaşma yoluyla gerçekleşti.[145][174] Hubei'deki koronavirüs vaka sayısı kademeli olarak artarak 20 Aralık'ta 60'a,[175] 31 Aralık'ta ise en az 266'ya ulaştı.[176] 24 Aralık'ta Wuhan Merkez Hastanesi, çözülememiş bir klinik vakadan alınan bronkoalveolar lavaj sıvısı numunesini Vision Medicals Şirketi'ne gönderdi. 27 ve 28 Aralık'ta Vision Medicals, Vuhan Merkez Hastanesine ve Çin 'in Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezi'ne test sonuçlarının yeni bir coronavirus gösterdiğini bildirdi.[177] 26 Aralık'ta nedeni bilinmeyen bir zatürre kümesi gözlemlendi ve tedavisi Hubei Eyalet Hastanesi'nde Zhang Jixian adlı doktor tarafından yapıldı. Zhang Jixian bu vakayı 27 Aralık'ta Wuhan, Jianghan'daki Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezi'ne bildirdi..[178]
Vuhan Belediyesi Sağlık Komisyonu, ilk olarak 31 Aralık'ta kamuoyuna nedeni bilinmeyen 27 doğrulanmış vakaya sahip bir pnömoni salgını yaşandığını duyurdu.[179][180][181][182]
Salgının ilk aşamalarında, vaka sayısı yaklaşık olarak her yedi buçuk günde bir ikiye katlandı.[183] Virüs, 2020 Ocak ayında Çin Yeni Yılı göçü nedeniyle ve Vuhan'ın büyük bir demiryolu kavşağına sahip bir ulaşım merkezi olmasından ötürü diğer Çin eyaletlerine de yayıldı.[16] 20 Ocak'ta, Çin bir gün içerisinde 140'a yakın yeni vaka bildirdi.[184] Daha sonraki resmi veriler bu tarihten önce semptom geliştirmiş 6.174 kişinin bulunduğunu,[185] ve bu sayıdan daha fazla kişinin enfekte olma ihtimali olduğunu göstermiştir.[186] The Lancet dergisi 24 Ocak'ta hastalığın insandan insana bulaşabildiğini belirtti ve ayrıca "pandemi potansiyeli" taşıdığı için sağlık çalışanlarına koruyucu önlemler almalarını ve bu hastalığa karşı testler uygulamalarını önerdi.[187][188] 30 Ocak'ta DSÖ, koronavirüsü Uluslararası Öneme Sahip Halk Sağlığı Acil Durumu ilan etti.[186] Bu zamana kadar salgın 100 ile 200 kat ararsı bir artış göstermiştir.[189]
31 Ocak 2020'de İtalya, ilk iki vakasını onayladı, bu vakalar Çin'den gelen turistlerdi.[190] Dünya Sağlık Örgütü tarafından 13 Mart 2020'de Avrupa'nın artık koronavirüs krizinin merkez üssü hâline geldiği bildirildi.[191] 19 Mart 2020'de İtalya, en çok ölümün yaşandığı ülke olarak Çin'i geride bıraktı.[192] 26 Mart'ta Amerika Birleşik Devletleri, dünyada en çok onaylanmış vakaya sahip olarak Çin ve İtalya'yı geçti.[193] Koronavirüs genomları üzerine yapılan araştırmalar, New York'taki COVID-19 vakalarının çoğunun, Çin ve diğer Asya ülkelerinin aksine Avrupa ülkelerinden gelen turistlerden kaynaklandığını gösteriyor.[194]
11 Haziran 2020'de 55 günlük bir aradan sonra Beijing'de ikinci dalga başlamıştır,[195] Ayrıca bu vakaların büyük çoğunluğunun Xinfadi Toptan Satış Pazarı'na gittiği belirtildi.[195][196]
Diğer hayvanlar
İnsanların diğer hayvanlara bu hastalığı bulaştırabildiği gözlemlenmiştir, bu durumlara zooantroponoz denir. Liège, Belçika'daki bir kedinin COVID-19 hastası sahibinden bir hafta sonra semptomları (ishal, istifra, nefes almakta zorluk) göstermesi üzerine kediye test yapılmış ve kedinin de COVID-19 hastası olduğu ortaya çıkmıştır.[197] New York'taki Bronx Hayvanat Bahçesi'ndeki kaplan ve aslanların test sonuçlarının pozitif olduğu; kuru öksürük ve iştahsızlık gibi semptomları gösterdikleri görülmüştür.[198] Hollanda'daki bir çiftlikte iki vizonun test sonuçları pozitif çıkmıştır.[199] 31, Ekim, 2020 tarihi ihtibariyle Danimarka'daki 175 vizon çiftliğinde enfeksiyonlara rastlanmıştır, ayrıca ABD, Finlandiya, İsveç ve İspanya'da da enfekte vizonlar bulunmaktadır.[200][201]
Evcil hayvanlar üzerine yapılan bir araştırmada kedilerin ve feretlerin COVID-19'a karşı oldukça duyarlı oldukları ortaya çıkmış, bu araştırma köpeklerin düşük viral repleksiyon göstererek kedi ve feretlere oranla COVID-19'a karşı daha dirençli olduklarını göstermiştir. Bu araştırmada domuzlara, ördeklere ve tavuklara COVID-19 bulaşabildiğine dair herhangi bir kanıt bulunamamıştır.[202] Büyük insansı maymunların COVID-19 enfeksiyonu kapıp kapamadıkları ile ilgili herhangi bir bilgi yoktur, ancak hayvan barınaklarının birçoğu diğer solunum hastalıkları gibi COVID-19'un da insanlardan insansı maymunlara bulaşabileceğini düşünmektedirler..[203]
2020 Ağustos itibarıyla, onlarca kedi ve köpeğin COVID-19 pozitif olduğu bilinmektedir, ancak ABD Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri'ne göre kedi ve köpeklerden insanlara hastalığın bulaşabileceğini gösteren herhangi bir kanıt yoktur.[204] ABD Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri potansiyel hastaların evcil hayvanları ile yakın temasta bulunmamalarını önermektedir.[204]
4 Kasım 2020'de, Danimarka Başbakanı Mette Frederiksen mutasyona uğramış bir korona virüsün vizonlardan insanlara bulaştığını belirtmiştir.[205]
Araştırmalar
COVID-19 aşıları ve ilaçlarıyla ilgili uluslararası araştırmalar devlet kuruluşları, akademik gruplar ve endüstri araştırmacıları tarafından yürütülmektedir.[206][207] Küresel talebi karşılamak amacıyla hızlandırılmış araştırma süreçlerini de içeren çok sayıda COVID-19 araştırması yapılmıştır.[208]
(2020 itibarıyla), Antarktika hariç bütün kıtalarda yüzlerce kliniksel araştırma yapılmıştır.[209] (2020 itibarıyla), insanlar için 200'den fazla tedavi yöntemi denenmiştir.[210]
Dünya geneline yayılan COVID-19 salgınının Türkiye'deki ilk tespit edilen COVID-19 vakası Sağlık Bakanlığı tarafından 11 Mart günü açıklandı. Ülkedeki virüse bağlı ilk ölüm ise 15 Mart 2020'de gerçekleşti. Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, 1 Nisan 2020'de yaptığı açıklamada koronavirüs vakalarının tüm Türkiye'ye yayıldığını açıkladı. 8 Mart 2022 itibarıyla Türkiye'de koronavirüs ile enfekte olmuş toplam hasta sayısının 14.425.638 olduğu ve mevcut hastalardan 975 kişinin yoğun bakımda tedavi görmekte olduğu; şimdiye kadar iyileşen hasta sayısının 13.882.425 ve ölen hasta sayısının toplam 95.811 kişi olduğu bildirildi. Bugüne kadar toplam 146.830.957 test yapıldı. 14 Ocak 2021'de başlayan aşı uygulaması kapsamında 5 Mayıs 2021 itibari ile toplam 24 milyon 278 bin 886 kişiye aşı yapıldı. Bunlardan 14 milyon 327 bin 674 kişiye birinci doz aşı uygulanırken, 9 milyon 951 bin 212 kişiye ise ikinci doz aşı uygulandı. İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa ve Antalya en çok aşının uygulandığı ilk 5 şehir arasında yerini aldı. Ayrıca Türkiye dünyada; Amerika Birleşik Devletleri, Çin, Hindistan, Birleşik Krallık ve Brezilya'nın ardından en çok aşı uygulayan 6. ülke oldu.
30 Nisan 2021 itibarıyla Türkiye 193 ülke arasında vaka sayısında, Brezilya ve Fransa'nın ardından en çok vaka görülen 5. ülke olurken, gerçekleşen ölüm sayılarında ise Ukrayna'nın ardından 19. sırada yer almaktadır. Son olarak 17-23 Nisan 2021 arasını kapsayan ve 100 bin kişiye düşen vaka sayısını gösteren tabloda; İstanbul, Çanakkale, Tekirdağ, Kırklareli, Giresun, Kocaeli, Yalova ve Erzincan en çok COVID-19 vakası görülen iller olurken; Şırnak, Mardin, Şanlıurfa, Van, Siirt, Diyarbakır, Hakkâri ve Muş her 100 bin kişide en az COVID-19 vakası görülen iller olarak kaydedildi. 29 Mart 2021 itibarıyla aralarında İstanbul, Ankara ve İzmir'in de bulunduğu 58 şehir çok yüksek riskli şehirler arasında yer alırken, 12 şehir yüksek riskli ve 10 şehir orta riskli olarak kategorize edildi. Şırnak 81 il arasında tek düşük riskli il oldu.
Salgın Türkiye'de sosyal, ekonomik, siyasi, iktisadi, idari, hukuki, askerî, dinî ve kültürel alanlarda birçok önemli etkilere ve sonuçlara neden olan radikal kararlar alınmasına neden oldu. Ülkede ilk, orta ve liselerde eğitim-öğretim askıya alınırken, bütün üniversitelerde bahar dönemi dersleri iptal edilerek sınavlar ertelendi. Diyanet İşleri Başkanlığı başta cuma namazı olmak üzere cami ve mescitlerde cemaatle namaza ara verildiğini duyurdu. Tüm restoranlar, kafeler, müzeler, dershaneler, kurslar, alışveriş merkezleri, oteller; berber, kuaför ve güzellik merkezleri; kahvehaneler, spor salonları, konser mekanları, gece kulüpleri, dernek lokalleri ve düğün/nişan salonları geçici süreliğine kapatılırken; tüm vatandaşların ormanlarda, park ve bahçelerde piknik ve mangal yapmaları yasaklandı. Ülkedeki bütün futbol ligleri ertelendi ve tüm spor müsabakaları bir sonraki açıklamaya kadar iptal edildi. Millî Savunma Bakanlığı askerî kışlalarda tüm celp, sevk ve terhis işlemlerinin bir ay boyunca ertelendiğini duyurdu. Salgının cezaevlerine sıçraması ve oluşabilecek kamu düzeninin bozulması riski ile cezaevlerindeki doluluğu azaltmayı amaçlayan infaz indirimini öngören yasanın mecliste kabul edilmesiyle yaklaşık 90 bin mahkûm ve tutuklunun tahliye edilmesine başlandı. Af yasasında; terör, cinayet, uyuşturucu ve cinsel suçlar kapsam dışında bırakıldı. Hâkimler ve Savcılar Kurulu tutuklu ve acil işler ile zaman aşımı davaları dışındaki tüm duruşma, müzakere ve keşiflerin 15 Haziran'a kadar durdurulduğunu açıkladı. Başta Türk Hava Yolları olmak üzere bütün havayolu şirketleri tüm yurt dışı ve yurt içi uçuşlarını ikinci bir duyuruya kadar sonlandırdığını duyurdu. Market ve pazar gibi toplu alanlarda maske kullanma zorunluluğu yürürlüğe konuldu. Şehirler arası seyahatler valilik iznine bağlandı ve toplu taşıma araçlarında seyrek oturma düzeni uygulaması başlatıldı. Yüzlerce yerleşim yeri, köy ve kasaba COVID-19 tedbirleri kapsamında karantinaya alındı.
Pandeminin ekonomik etkilerini en aza indirgemek için birçok düzenlemeye gidildi ve destek paketleri açıklandı. Özel ve kamu sektöründe asgari personelle, esnek çalışma sistemine geçildi. Hazine ve Maliye Bakanlığı birçok kalemde vergileri düşürdüğünü, ertelediğini veya feragat ettiğini açıkladı. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından yasa uyarınca, işverenlere üç ay süreyle işten çıkarma yasağı getirildi. Cumhurbaşkanı Erdoğan yaptığı bir konuşmada salgını, ekonomik sonuçları itibarıyla II. Dünya Savaşı'ndan sonraki en büyük kriz olarak niteledi.
Hükûmet, salgının yayılım hızını düşürmek ve insanlar arasında sosyal mesafeyi korumak için ilk olarak 65 yaş ve üstü kişilere sokağa çıkma yasağı uygulaması başlattı. Daha sonra bu kısıtlamayı 20 yaş ve altı çocuk ve gençleri de kapsayacak şekilde genişletti. Halka, ülke dışına seyahat etmemeleri ve ayrıca mecbur kalmadıkça evden çıkmama çağrısı yapıldı. 11-12 Nisan 2020'de ise, 2000 yılındaki nüfus sayımından 20 yıl sonra ilk kez geniş çaplı bir sokağa çıkma yasağı ilan edildi. İçişleri Bakanlığı, Türkiye nüfusunun yüzde 78'ine denk gelen 64 milyon kişinin yaşadığı 30 büyükşehir ile akciğer hastalıklarının sık görüldüğü Zonguldak ilinde hafta sonu iki gün boyunca sokağa çıkma yasağı uygulanacağını iki saat öncesinden duyurdu. Bunun üzerine yasağın uygulanacağı birçok şehirde vatandaşlar market ve fırınlara akın ederek uzun kuyruklara, kargaşa ve yoğun kalabalıkların oluşmasına neden oldu. İçişleri Bakanı Süleyman Soylu, yasağın zamanlaması ve uygulanış yöntemi konusundaki eleştirileri kabul ettiğini açıkladı ve ertesi gün istifa ettiğini duyurdu. Fakat Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından istifası kabul edilmedi ve göreve devam edeceği açıklandı. Sokağa çıkma yasağı uygulaması bir sonraki hafta sonu da devam ettirildi. 20 Nisan'da Cumhurbaşkanı Erdoğan, 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı ve Türkiye Büyük Millet Meclisinin kuruluşunun 100. yıl dönümü ile ramazan ayının ilk üç gününü de içine alan 23-26 Nisan tarihleri arasında sokağa çıkma yasağının otuz büyükşehir ve Zonguldak'ta devam ettirileceğini duyurdu. 23-26 Mayıs 2020 tarihleri arasında ise 81 ilin tamamında, arefe günü ve Ramazan Bayramı'nın da dahil olduğu dört gün boyunca sokağa çıkma yasağı uygulandı.
Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, 5 Mayıs'ta yaptığı açıklamada yurt dışında koronavirüsten 473 Türk vatandaşının hayatını kaybettiğini açıkladı. Çavuşoğlu ayrıca, 103 ülkeden 65 binden fazla Türk vatandaşının tahliye edilerek Türkiye'ye getirildiğini belirtti. 116 ülke Türkiye'den yardım talebinde bulunurken, aralarında salgının en çok etkilediği Amerika Birleşik Devletleri, Birleşik Krallık, İspanya, İtalya ve İran’ın da olduğu 44 ülkeye içlerinde N95 maske, tulum, koruyucu gözlük, solunum cihazı, test kiti ve siperliklerin de bulunduğu tıbbi yardım malzemesi gönderildi.
İçindekiler
1 Zaman çizelgesi
1.1 Ocak 2020
1.2 Şubat 2020
1.3 Mart 2020
1.4 Nisan 2020
1.5 Mayıs 2020
1.6 Haziran 2020
1.7 Ağustos 2020
1.8 Eylül 2020
1.9 Ekim 2020
1.10 Kasım 2020
1.11 Aralık 2020
1.12 Ocak 2021
1.13 Şubat 2021
1.14 Mart 2021
1.15 Nisan 2021
1.16 Mayıs 2021
1.17 Temmuz 2021
1.18 Ağustos 2021
2 Aşılama Çalışmaları
3 Hükûmet tedbirleri
3.1 Eğitim
3.2 Seyahat ve toplanma kısıtlamaları
3.3 Ekonomi
4 Sosyal durum
5 İstatistikler
5.1 Genel tablo
6 Kaynakça
Zaman çizelgesi
Türkiye COVID-19 vakaları (
g
t
d
)
Ölümler İyileşenler Aktif vaka Entübe hastalar Entübe olmayan yoğun bakım hastaları
2020 2021 2022
Ocak Şubat Mart
Son 15 gün
Tarih
# Toplam vaka
# Ölümler
22.02.2022
13.675.082(+86.070) 92.979(+271)
23.02.2022
13.761.682(+86.600) 93.247(+268)
24.02.2022
13.841.390(+79.708) 93.528(+281)
25.02.2022
13.913.126(+71.736) 93.794(+266)
26.02.2022
13.974.890(+61.764) 94.015(+221)
27.02.2022
14.024.682(+49.792) 94.221(+206)
28.02.2022
14.088.957(+64.275) 94.434(+213)
1.03.2022
14.148.842(+59.885) 94.637(+203)
2.03.2022
14.205.622(+56.780) 94.826(+189)
3.03.2022
14.255.046(+49.424) 95.014(+188)
4.03.2022
14.293.329(+38.283) 95.194(+180)
5.03.2022
14.325.718(+32.389) 95.368(+174)
6.03.2022
14.353.389(+27.671) 95.538(+170)
7.03.2022
14.387.732(+34.343) 95.670(+132)
8.03.2022
14.425.139(+37.407) 95.800(+130)
Kaynak: Sağlık Bakanlığı
Ana madde: Türkiye'de COVID-19 pandemisi zaman çizelgesi
Ocak 2020
10 Ocak'ta Türkiye'de COVID-19 hastalığı ile mücadele etmek için Sağlık Bakanlığı bünyesinde Koronavirüs Bilim Kurulu oluşturuldu.[6]
24 Ocak'ta Sağlık Bakanlığı tarafından havaalanlarına termal kameralar kuruldu.[7] Bakanlık ayrıca Çin'den gelen yolcuları ilave taramalara tabi tutmaya başladı ve koronavirüs enfeksiyonunun belirtilerini gösteren herkesin karantinaya alınacağını bildirdi. Gösterimler daha sonra, çok sayıda onaylanmış vaka bildiren ülkeleri içerecek şekilde genişletildi. Havaalanlarındaki diğer tedbirler arasında kızılötesi taramalar, tüm gümrük kapılarının dezenfeksiyonu, ücretsiz maskeler ve talimat broşürleri dağıtılması yer aldı.
31 Ocak'ta Türk Hükûmeti, 34 Türk vatandaşını ve diğer ülke vatandaşlarını Vuhan'dan almak için bir[8] uçak gönderdi. Diğer ülke vatandaşları arasında 7 Azerbaycanlı, 7 Gürcü ve 1 Arnavut bulunmaktaydı.[9] Çin, yıllık 150 milyon maske üretiminin yanı sıra Türkiye'den 200 milyon maske sipariş etti.[10]
Şubat 2020
3 Şubat'ta Türkiye, Çin'den gelen tüm uçuşları durdurduğunu açıkladı.[11] 23 Şubat'ta İran makamları Türkiye'nin İran'ın Kum kentini karantinaya alma tavsiyesine uymayınca İran sınırı kapatıldı ve İran ile yapılan uçak seferleri tek taraflı olarak askıya alındı.[12][13]
29 Şubat'ta Türkiye; İtalya, Güney Kore ve Irak ile uçuşların karşılıklı olarak durdurulduğunu açıkladı.[14] Kısa süre sonra Irak sınırı da kapatıldı. Bakanlık ayrıca Irak ve İran sınırlarına yakın sahra hastaneleri kurdu.[15]
Mart 2020
Pandemi sırasında bir süpermarkette panik alımı sonrası boşalan makarna reyonu, İstanbul
8 Mart'ta bazı illerde halka açık yerlerde ve toplu taşıma araçlarında dezenfeksiyon yapılmaya başlandı. İstanbul'da belediye metrobüs istasyonlarına el dezenfektanları kurmaya karar verdi.[15] 10 Mart'ta (10 Mart'ı 11 Mart'a bağlayan gece, geceyarısından sonra) Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, Avrupa'ya seyahat ederken virüse yakalanan bir Türk erkeğin ülkenin ilk koronavirüs vakası olduğunu açıkladı.[16] Hasta açıklanmayan bir hastaneye tecrit edildi ve hastanın aile üyeleri gözlem altına alındı.[1]
12 Mart'ta Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın başkanlığında tüm bakanların, bazı başkanlıkların ve Sağlık ve Gıda Politikaları Kurulu üyelerinin katıldığı, koronavirüse karşı alınacak tedbirlerin görüşüldüğü 5 saat süren toplantı yapıldı. Toplantı sonrası alınan kararları Cumhurbaşkanlığı Sözcüsü İbrahim Kalın açıkladı. Spor müsabakalarının Nisan sonuna kadar seyircisiz oynanmasına, kamu çalışanlarının yurt dışına çıkışlarının özel izinle gerçekleşmesine, Cumhurbaşkanının yurt dışı ziyaretlerinde ertelemeye gidilmesine karar verildi.[17][18][19]
13 Mart'ta Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, resmî Twitter hesabından açıklama yaparak gözlem altına alınan ilk hastanın yakını olan bir kişide de koronavirüs tespit edildiğini açıkladı.[20] Akşam saatlerinde yapılan yeni açıklama ile ilk hasta ile aynı ailede bulunan 3 kişinin daha koronavirüs taşıdığı tespit edildi ve böylece Türkiye'deki onaylanmış vaka sayısı 5'e yükseldi.[21]
14 Mart'ta Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, umreden dönen bir kişide koronavirüs tespit edildiğini açıkladı, böylece Türkiye'de görülen vaka sayısı 6'ya yükseldi.[22]
15 Mart'ta Gençlik ve Spor Bakanlığı'ndan yapılan açıklamaya göre Umre'den dönen 10.330 vatandaştan 5.392'si Ankara'daki, 4.938'i Konya'daki devlet yurtlarında karantina altına alındı.[23] Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, ilk vakanın gözlem altında tutulan çevresindeki 2 kişiye tanı konduğu ve Avrupa ülkelerinden gelmiş 7, Amerika'dan gelmiş 3 vaka bulunduğunu açıkladı. Doğrulanmış vaka sayısının 18'e yükseldiği belirtildi.[24]
16 Mart'ta Sağlık Bakanı Fahrettin Koca; ABD, Avrupa ve Orta Doğu temaslı yeni 29 tanı konulduğunu, yeni konan tanılarla birlikte toplam hasta sayısının 47 olduğunu açıkladı.[25]
17 Mart'ta Sağlık Bakanı Fahrettin Koca karantinaya alınan Çin temaslı 89 yaşındaki bir hastanın öldüğünü, yeni 51 tanının konduğunu ve toplamda vaka sayısının 98'e çıktığını açıkladı.[26] Bu, Türkiye'deki ilk ölüm olarak kayıtlara geçse de, daha sonra Aytaç Yalman'ın 15 Mart'taki ölümünün koronavirüs nedeniyle olduğu açıklandı.
17 Mart’ta Türk Tabipleri Birliği, TTB Uzmanlık Dernekleri, Halk Sağlığı Uzmanları Derneği, Türk Klinik Mikrobiyoloji ve İnfeksiyon Hastalıkları Derneği, Türk Toraks Derneği, Türk Yoğun Bakım Derneği, Covid-19 salgını ile ilgili gelişmeleri değerlendirmek amacıyla bir toplantı yaptı. Toplantının sonuç bildirisinde şeffaflık çağrısı yapıldı. Bildiride ayrıca pandeminin, sağlık çalışanları ve hastalar açısından önemli tehlikeleri getirdiği, bilgilendirme ve önlemler konusundaki eksikliklerin karmaşaya yol açtığı, ilaç kullanımı, testlere ulaşım, çeşitli konulardaki yetersiz bilgilendirmelerin pandemi ile mücadeleyi güçleştirdiği tespiti yapıldı.[27]
18 Mart'ta Çankaya Köşkü'nde, Koronavirüsle mücadele kapsamında “Koronavirüsle Mücadele Eş Güdüm Toplantısı” yapıldı.[28] Sağlık Bakanı Fahrettin Koca Twitter hesabından yaptığı açıklamada 61 yaşındaki bir hastanın öldüğünü ve vaka sayısının 191'e çıktığını duyurdu.[29]
18 Mart günü Saygı Öztürk, Kara Kuvvetleri Komutanı Aytaç Yalman'ın koronavirüsten öldüğünü, eşininse karantinada olduğunu yazdı.[30] Sultan Abdülhamid Han Eğitim ve Araştırma Hastanesi Başhekimliği 19 Mart 2020 tarihinde Yalman'ın ölüm nedeninin, COVID-19 pandemisi çerçevesinde gelişmiş ve eşinin de yakalanmış olduğu COVID-19 olduğunu açıkladı. Başhekimlik, "Eşinin test sonucunun COVID pozitif gelmesi üzerine merhum Aytaç Yalman'ın klinik tablosunun da uyumlu olduğu dikkate alındığında COVID-19'a bağlı vefat ettiği kanaati oluşmuştur.” açıklamasında bulundu.[31]
19 Mart'ta Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, 15 Mart 2020'de ölen eski Kara Kuvvetleri Komutanı Aytaç Yalman'ın ölüm sebebinin koronavirüs olduğunu belirtti. Böylelikle Türkiye'de koronavirüs nedeniyle ölen kişi sayısı 3'e çıktı.[32] Gençlik ve Spor Bakanı Mehmet Muharrem Kasapoğlu futbol, voleybol, basketbol, hentbol liglerinin ertelendiğini duyurdu.[33] Sağlık Bakanı Fahrettin Koca; Twitter hesabından yayımladığı mesajında 85 yaşındaki bir kadının yaşamını yitirdiğini, bununla birlikte yeni 168 vakanın olduğunu açıkladı. Toplam vaka 359 olurken, ölen kişi sayısı 4'e çıktı.[34]
İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından yayımlanan ve Türkiye'de koronavirüs riskine karşı alınan 14 kurala ait bir broşür, M1 Metro hattı.
20 Mart'ta Sağlık Bakanlığı'nın yayımladığı genelgeyle tüm özel ve vakıf hastaneleri pandemi hastanesi ilan edildi. Sağlık Bakanı Fahrettin Koca; Twitter hesabından yayımladığı mesajında yeni 311 vakanın olduğunu ve 5 kişinin daha öldüğünü açıkladı. Toplam vaka sayısı 670'e çıkarken, ölenlerin sayısı 9 oldu.[35]
İnsan Hakları Derneği, Türkiye İnsan Hakları Vakfı, Özgürlük için Hukukçular Derneği, Çağdaş Hukukçular Derneği, Sağlık ve Sosyal Hizmet Emekçileri Sendikası, Ceza İnfaz Sisteminde Sivil Toplum Derneği, Covid-19 Salgını ve Hapishanelerde Acilen Alınması Gereken Önlemler konusunda bir bildiri yayımladı. Bildiride yaşlı ve hasta, çocuk, hamile, çocuklu tutukluların salıverilmesi ve karantina uygulamaları ile mahpusların sağlık durumları konusunda başta aile ve avukatları olmak üzere kamuoyunun düzenli olarak bilgilendirilmesinin zorunluluğu gibi maddeler yer aldı.[36]
21 Mart'ta Sağlık Bakanı Fahrettin Koca; Twitter hesabından yayımladığı mesajında yeni 277 vakanın olduğunu, 12 kişinin yaşamını yitirdiğini bildirdi. Toplam vaka sayısı 947'ye çıkarken, ölenlerin sayısı 21 oldu.[37]
22 Mart'ta Sağlık Bakanı Fahrettin Koca; Twitter hesabından yayımladığı mesajında yeni 289 vakanın olduğunu, 9 kişinin öldüğünü, yapılan toplam test sayısının ise 20.345 olduğunu açıkladı. Toplam vaka sayısı 1.236'ya çıkarken, ölenlerin sayısı 30 oldu.[38]
23 Mart'ta Sağlık Bakanı Fahrettin Koca düzenlediği basın toplantısında Çin'den virüse iyi geldiği belirtilen bir ilaç (Favipiravir)[39] getirildiğini ve yoğun bakımdaki hastalara uygulanmaya başlandığını açıkladı. Ayrıca Koca, sağlık çalışanlarına 3 ay boyunca ek ücret ödeneceğini duyurdu. İlerleyen saatlerde Twitter hesabından yeni bir mesaj yayımlayan Koca, yeni 293 vakanın olduğunu ve 7 kişinin yaşamını yitirdiğini açıkladı. Toplam vaka sayısı 1.529'a, ölüm sayısı ise 37'ye çıktı.[40]
24 Mart'ta Sağlık Bakanı Fahrettin Koca Twitter hesabından yayımladığı mesajında yeni 343 tanının olduğunu, 7 kişinin hayatını kaybettiğini açıkladı. Toplam vaka sayısı 1.872'ye, ölüm sayısı 44'e çıktı.[41]
25 Mart'ta Sağlık Bakanı Fahrettin Koca ve Millî Eğitim Bakanı Ziya Selçuk'un ortak düzenlediği basın toplantısında; okulların 30 Nisan'a kadar tatil edildiği, yoğun bakımdaki mevcut hasta sayısının 136 olduğu ve 60 yaş üzerindeki 2 hastanın taburcu edildiği ve bundan böyle Türkiye'de bulunan vakalarla ilgili verilerin dijital ortamda yayımlanacağı belirtildi.[42] İlerleyen saatlerde Fahrettin Koca Twitter hesabından yayımladığı mesajında yeni 561 tanının olduğunu, 12 kişinin hayatını kaybettiğini açıkladı. Toplam vaka sayısı 2.433'e, ölüm sayısı 59'a çıktı.[43]
26 Mart'ta Sağlık Bakanı Fahrettin Koca Twitter hesabından yayımladığı mesajında yeni 1.196 tanının olduğunu, 16 kişinin daha yaşamını yitirdiğini duyurdu. Toplam vaka sayısı 3.629 olurken, ölümler 75'e çıktı.[44]
27 Mart'ta toplanan Koronavirüs Bilim Kurulu sonrası açıklamalar yapan Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, 42 kişinin iyileştiğini, 241'i entübe durumda olmak üzere 341 kişinin yoğum bakımda olduğunu, son 24 saatte 2.069 pozitif vaka tespit edildiğini ve 17 kişinin hayatını kaybettiğini açıkladı. Böylece toplam vaka sayısı 5.698'e, hayatını kaybedenlerin sayısı ise 92'ye yükseldi.[45]
28 Mart'ta Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, yeni 1.704 vakanın olduğunu, 16 kişinin hayatını kaybettiğini açıkladı. Böylelikle toplam vaka 7.402'ye yükselirken, ölüm sayısı 108 oldu. Bu zamana kadar yapılan toplam test sayısı ise 55.464 oldu.[46]
29 Mart'ta Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, yeni 1.815 vakanın olduğunu, 23 kişinin hayatını kaybettiğini açıkladı. Böylelikle toplam vaka 9.217'ye yükselirken, ölüm sayısı 131 oldu. Bu zamana kadar yapılan toplam test sayısı ise 65.446 olarak açıklandı.[47]
30 Mart'ta Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, yeni 1.610 vakanın olduğunu, 37 kişinin hayatını kaybettiğini açıkladı. Böylelikle toplam vaka 10.827'ye yükselirken, ölüm sayısı 168 oldu. Bu zamana kadar yapılan toplam test sayısı ise 92.403 olarak açıklandı.[48]
31 Mart'ta Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, yeni 2.704 vakanın olduğunu, 46 kişinin hayatını kaybettiğini açıkladı. Böylelikle toplam vaka 13.531'ye yükselirken, ölüm sayısı 214 oldu. Bu zamana kadar yapılan toplam test sayısı ise 92.403 olarak açıklandı.[49]
31 Mart'ta Türk-İş genel başkanı Ergün Atalay yazılı bir açıklama yayınlayarak işten çıkarmaların yasaklanması, zorunlu mal ve hizmet üretimi dışındaki tüm işlerin en az 15 gün süreyle durdurulması talebinde bulundu. Atalay, bunların yol açacağı gelir kaybına karşı İşsizlik Sigortası Fonu kaynaklarının hızla devreye sokulmasını, iş ve gelir kaybına uğrayan bütün işçilere işveren, İşsizlik Sigortası Fonu ve devlet tarafından gelir desteği sağlanmasının gerekliliğini vurguladı.[50]
DİSK, KESK, TMMOB ve TTB yedi acil önlemi içeren metin yayınlayıp imza kampanyası başlattı. Acil önlemler arasında "Temel, zorunlu ve acil mal ve hizmet üreten işler dışında bütün işlerde salgın süresince çalışma acilen durdurulmalıdır. Salgın süresince işten çıkarmalar yasaklanmalı, küçük esnaf desteklenmeli, çalışanlara ücretli izin verilmeli ve işsizler için ise koşulsuz işsizlik maaşı ödenmelidir. Tüketici, konut ve taşıt kredileri ile kredi kartı borçları ve elektrik, su, doğalgaz ve iletişim faturaları salgın riski boyunca faiz işletilmeden ertelenmelidir." gibi maddeler yer aldı.[51]
Nisan 2020
1 Nisan 2020'de Sağlık Bakanı Fahrettin Koca tarafından, enfekte olmuş toplam 277 kişinin öldüğü, mevcut vaka sayısının ise 15.679 olduğu açıklandı. Aynı zamanda 81 ilin tamamında vakanın olduğunu, 39 ilde ise ölüm olduğu açıklandı.[52] En çok vaka ve ölüm tespit edilen il 8.852 vaka ve 117 ölüm ile İstanbul olarak açıklandı. İstanbul'u 853 vaka ve 18 ölüm ile İzmir ve 712 vaka ve 7 ölümle Ankara takip etti. Ayrıca 601 sağlık çalışanının enfekte olduğu, 1 doktorun hayatını kaybettiği belirtildi.[53]
2 Nisan 2020'de Sağlık Bakanı Fahrettin Koca yaptığı açıklamada 18.757 yeni test yapıldığını, 2.456 yeni vaka tespit edildiğini ve 79 yeni ölüm gerçekleştiğini bildirdi. Bu rakamlarla; toplam test sayısı 125.556'ya, toplam vaka sayısı 18.135'e, toplam ölüm sayısı 356'ya yükselmiş oldu.[54] Koca, Twitter hesabı üzerinden yaptığı açıklamada, test sayısında bir önceki güne göre 4000 civarında bir artış, pozitif vaka sayısında ise test sayısına kıyasla azalma olduğunu belirterek, son 24 saat içerisinde 82 hastanın iyileştiğini ve bu süre içerisinde hayatını kaybedenlerin %82'sinin 60 yaş ve üzerinde olduğunu açıkladı.[55] Dışişleri Bakan Yardımcısı Yavuz Selim Kıran, 4 Nisan 2020 itibarıyla yurt dışında COVID-19 nedeniyle yaşamlarını yitiren Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının toplam sayısının 156'ya ulaştığını açıkladı. Kıran, Twitter hesabı üzerinden yaptığı açıklamada Fransa'da 55, Almanya'da 31, Hollanda'da 22, İngiltere'de 16, Belçika'da 14, Amerika Birleşik Devletleri'nde 7, İsveç'te 5, İsviçre'de 3, Avusturya'da 2 ve Lübnan'da 1 vatandaşın hayatını kaybettiğini belirtti.[56]
İstanbul Tabip Odası, Sağlık Bakanlığı'nın verdiği rakamlarda PCR testi pozitif çıkan vakaları esas aldığını, hastanelerde yatan ya da ayakta takibi yapılan "şüpheli/olası vaka" sayısına yer vermediğini ileri sürdü. Tabip Odası, İstanbul'daki özel hastanelerde yapılan uygulamaları da eleştirdi.[57]
Mayıs 2020
Samsun'da bir atıştırmalık otomatında ₺5 fiyatla satışa sunulan beş cerrahi maske
İstanbul'da yayaların el temasını azaltması için üretilen sensörlü karşıya geçiş butonu
İBB Bilimsel Danışma Kurulu toplantı sonuçlarını paylaştı ve 16-26 Mayıs tarihlerini kapsayacak şekilde 7+4 gün sokağa çıkma kısıtlamasının ilan edilmesinin gerektiğini açıkladı. Normalleşme adımlarının konuşulmaya başlanmasının risklerine değinilen açıklamada şöyle denildi: "Sağlanan plato yürütülen kısıtlama yönergelerine halkımızın büyük ölçüde uyması sonucunda başarılmıştır. Bu iyilik hali bir rahatlama ya da önlemlerde geçici bir gevşemeyi getirmemelidir. İBB Bilimsel Danışma Kurulu tarafından hazırlanan raporda kısıtlamalardaki geçiş dönemi fazlar hâlinde tanımlanmış ve nasıl bir geçiş süreci gerektiği ayrıntılı olarak işlenmiştir."[58]
4 Mayıs 2020'de Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan kabine toplantısının sonrasında bir basın açıklaması yaptı. Günlük hasta artışının artık binli sayılara gerilediğini, yoğum bakım ve solunum cihazına bağlı hasta sayısının sürekli azaldığını ve iyileşen hasta sayısının katlanarak arttığını belirtti. Koronavirüs için başlatılan kampanyada 1 milyar 910 milyon Türk lirasının toplandığını açıkladı. Normal hayata dönüşün kademe kademe başlatılacağını açıklayan Cumhurbaşkanı Erdoğan, sınırlandırmaların kademeli şekilde esnetilmesi ile ilgili düzenlemeleri genel olarak Mayıs, Haziran ve Temmuz aylarına yayarak yaptıklarını belirtti. Bu normalleşme sürecine ilişkin açıklamalar şu şekilde oldu:
65 yaş üstü kişiler sokağa çıkma sınırlandırılması günlerinin birinde ve 4 saat süreyle dışarı çıkabilecek.
Kurallara uyulması şartı ile AVM'ler 11 Mayıs itibarıyla hizmet vermeye başlayacak.
14 yaşına kadar çocuklar 13 Mayıs'ta 11.00 ve 15.00 saatleri arasında yürüme mesafesiyle dışarı çıkabilecek.
15-20 yaş grubu, 15 Mayıs Cuma günü 11.00 ve 15.00 saatleri arasında yürüme mesafesiyle dışarı çıkabilecek.
Antalya, Aydın, Erzurum, Hatay, Malatya, Mersin ve Muğla için şehir giriş-çıkış sınırlandırılması bitirilecek.
Askerlik terhis işlemleri 31 Mayıs'ta başlayacak.
Milli Savunma Bakanlığının atama, görevlendirme ve personel temin faaliyetleri 1 Haziran'da, celp işlemleri 5 Haziran'da, bedelli askerlik işlemleri 20 Haziran'da yeniden başlayacak.
İstanbul, Ankara ve İzmir'deki ticari taksiler için 5 Mayıs itibarıyla tek-çift plaka uygulaması sona erecek.
Berber, kuaför, güzellik salonu gibi işletmeler 11 Mayıs'ta faaliyete geçebilecek.
Lise Giriş Sınavı (LGS) 20 Haziran'da, Yükseköğretim Kurumları Sınavı (YKS) ise 27-28 Haziran'da yapılacak.[59]
5 Mayıs 2020'de Sanayi ve Teknoloji Bakanı Mustafa Varank, 11 Mayıs itibarıyla ülkedeki tüm ana otomotiv fabrikalarının tekrar faaliyete başlayacağını bildirdi.[60]
6 Mayıs 2020'de Türkiye Sağlık Bakanı Fahrettin Koca normalleşme süreci hakkında açıklamalarda bulundu ve bu yeni dönemi "kontrollü sosyal hayat" olarak isimlendirdi. Bakan Fahrettin Koca, riskin devam ettiğini ve vatandaşların tedbirleri elden bırakmaması gerektiğini dile getirdi. Koca, Türkiye'de salgının kontrol altına alındığını ancak tehdidin ortadan kalmadığını ve son taşıyıcının izolasyonu ve tedavisi sağlanmadan kalkmayacağını belirtti. Bakan Koca ayrıca "normale dönüş" ifadesinin doğru olmadığını, "yeni hayatın normallerini" oluşturduklarını söyledi. İlk dönemdeki amaçlarının hastalığı kontrol altına almak olduğunu belirten Bakan Koca, bu ikinci ve yeni dönemde amaçlarının hastalığın önündeki fırsatları ortadan kaldırmak ve hayatı yeniden düzenlemek olduğunu açıkladı. Vatandaşların özgür ama tedbirli bir hayat yaşayacaklarını belirtti. Virüsün solunum yoluyla bulaştığının artık kesinleştiğini ifade eden Bakan, maskenin ve sosyal mesafenin birbirini tamamlayan iki tedbir olduğuna dikkat çekti. Bakan Koca ayrıca bu açıklamalarında bakanlık tarafından geliştirilen "Hayat Eve Sığar" adlı mobil uygulamaya da değindi. Uygulamayı bu yeni dönemin son derece önemli ihtiyaçlarından birisi olarak gördüklerini kaydeden Bakan Koca, uygulama sayesinde insanların bulundukları çevrede ve gitmek istedikleri yerlerde ne ölçüde riskli bir durumla karşılaşabileceğini görebileceklerine ve anında tedbir alabileceklerine değindi. Bakanlık verileri ile hazırlanan yoğunluk haritasına göre kullanıcıların bu uygulama sayesinde nerede ne yoğunlukta hasta bulunduğunu görebileceği, ayrıca uygulamanın gün içerisinde sosyal mesafenin ne kadar aşıldığını Bluetooth ve konum hizmetlerini kullanarak ölçebileceği belirtildi. Bakan Koca ayrıca test sayılarını düşürmek yerine arttıracaklarını açıkladı. Vakaları erken tespit edip, toplu mekanlarda düzenli taramalar yapacaklarını belirtti. Bu dönemde vatandaşların maskelere daha çok ihtiyaç duyacaklarını ekleyen Bakan Koca, son dönemde başlattıkları 20-65 yaş grubuna 10 günde bir 5'li bir paket maskenin ücretsiz verilmesini kapsayan uygulamaya 40 milyondan fazla kişinin eriştiğini ve bugüne kadar 160 milyon maskenin dağıtımının yapıldığını açıkladı. Bu kısıtlı da olsa serbestliğin olduğu dönemde ihtiyacı daha fazla olabilecek vatandaşların olacağını belirterek insanların bir tavan fiyat olmak kaydıyla eczaneler, marketler, medikal mağazalar dahil olmak üzere birçok yerden cerrahi maske satın alabilmelerinin önünün açıldığını vurguladı. Türkiye'de futbol liglerinin devam edeceğinin Türkiye Futbol Federasyonu (TFF) tarafından açıklanması üzerine tüm sorumluluğun TFF'de olduğunu aktaran Bakan Koca, Federasyonunun özgün iradesiyle kendi kararını verebileceğini, bunu Bakanlık olarak veya Bilim Kurulu olarak asla herhangi bir öneride ve yaklaşımda veya katkıda bulunmak istemediklerini ifade ettiklerini ve hâlen o noktada olduklarını belirtti. Ayrıca Bakan Koca, Türkiye çapında salgının derecesini, taşıyıcılığını, hastalık durumunu görmek için TÜİK ile birlikte yapacakları çalışma kapsamında örneklem yöntemiyle 150 bin kişinin taranacağını ve bu çalışmanın temelde hem PCR hem de antikor testini yaparak hem taşıyıcılığı, koruyuculuğu ve de hastalık durumunu ortaya koyan geniş, belki de bu anlamda dünyada örneği az bulunan bir çalışma olacağını açıkladı.[61]
7 Mayıs 2020'de cerrahi maskelerin tavan fiyatı ₺1 olarak belirlendi.[62]
7 Mayıs 2020'de yayımlanan bir rehber ile berber, kuaför ve güzellik salonlarının süreç içerisinde maskesiz ve randevusuz müşteri kabul etmeyeceği ve iş yerinde müşteri ve çalışan dışında kimsenin bulunmayacağı açıklandı.[63]
Haziran 2020
Haziran 2020'de Acil Tıp Uzmanları Derneği, "Covid-19 Öyküleri" başlığıyla bir öykü yarışması başlattığını duyurdu. Yarışmada pandeminin etkisini işleyen öyküleri değerlendireceklerini söyledi.[64]
14 Haziran 2020'de Milli Savunma Üniversitesi Askeri Öğrenci Aday Belirleme Sınavı (2020-MSÜ) sınavı yapıldı.[65]
20 Haziran 2020'de ülke genelinde LGS sınavı yapıldı.[66][67][68] Sınav süresince sokağa çıkma kısıtlaması uygulandı.[69]
27-28 Haziran 2020 tarihlerinde Yükseköğretim Kurumları Sınavı yapıldı.[70] Sınav süresince sokağa çıkma kısıtlaması uygulandı.[71]
Ağustos 2020
26 Ağustos'ta Cumhurbaşkanlığı tarafından yayımlanan genelgeyle kamu kurum ve kuruluşlarında dönüşümlü, esnek ve uzaktan çalışmaya izin verildi.[72] Daha önce 22 Mart 2020'de yayınlanan genelgeyle[73] başlatılmış olan dönüşümlü, esnek ve uzaktan çalışma uygulaması 1 Haziran 2020 tarihinde sona ermişti.
Teyit ile Tandans Veri Bilim Danışmanlığı'nın beraber yürüttüğü "Türkiye’de bilgi ekosistemi pandemi sürecinden nasıl etkilendi?" araştırması yayımlandı.[74]
Eylül 2020
30 Eylül 2020'de Türkiye Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, Koronavirüs Bilim Kurulu Toplantısı'nın ardından düzenlenen basın toplantısında "Her vaka, hasta değildir. Çünkü testi pozitif çıktığı halde hiçbir semptom göstermeyenler var ve büyük çoğunluğu bunlar oluşturuyor." açıklamasında bulundu.[75] Hasta ve vaka tanımlarının ayrımını açıklayan Koca, "Her gün açıklanan ve üzerinde durduğumuz yeni hasta sayısı dikkat konusu olmalıdır" dedi.[76]
Türk Tabipleri Birliği Covid-19 pandemisi altıncı ay değerlendirme raporunda Teyit'in salgın sürecinde infodemiyle mücadelesini anlattığı bir yazıya yer verdi.[77]
Ekim 2020
9 Ekim 2020'de Türkiye Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, yerli aşıdaki son gelişmeleri açıkladı, muhtemelen 2 hafta sonra insan denekler üzerinde aşı uygulamalarına başlanacağını söyledi.[78]
Kasım 2020
25 Kasım 2020'de Türkiye Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, önceden açıklamadıkları asemptomatik (belirtisiz,hafif geçiren) vakaları da açıklamaya başlayacaklarını belirtti.[79] 25 Kasım için 28.351 yeni pozitif vaka ve 6.814 yeni hasta açıklandı.
Aralık 2020
30 Aralıkta Sinovac tarafından üretilen CoronaVac aşısının ilk partisi Türkiye'ye getirildi.[80]
Ocak 2021
13 Ocak'ta Sinovac tarafından üretilen CoronaVac aşısı Türkiye'de "acil kullanım onayı" aldı. Aynı gün ulusal aşılama başladı.[81]
Şubat 2021
3 Şubat'ta Güney Afrika ve Brezilya varyantı Türkiye'de de görüldü.[82]
Mart 2021
1 Mart'ta Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, kontrollü normalleşme kapsamında yerinde karar döneminin uygulanacağını açıkladı. 81 ilin, her ilin risk durumuna göre "düşük, orta, yüksek ve çok yüksek" riskli olarak ayrılacağını ve valiliklerin karar alacağını belirtti. Risk haritasının 2 haftada bir güncelleneceğini de belirtti. Düşük ve orta riskli illerde 65 yaş üstü ve 20 yaş altı yasağı kalktı, tüm eğitim kademelerinde eğitim başladı ve hafta sonu sokağa çıkma yasağı kaldırıldı. Yüksek ve çok yüksek riskli illerde ise sadece 8, 12, ilkokullar ve okul öncesi eğitim kurumları açıldı. 65 yaş üstü ve 20 yaş altı yasağı bitmedi fakat sokağa çıkma süresi artırıldı. Hafta sonları sadece Pazar günü sokağa çıkmak yasaklandı. Çok yüksek riskli iller dışında bütün illerde kafe ve restoranlar gibi işletmeler %50 kapasite ile yeniden müşteri kabul etmeye başladı. 21.00-05.00 arası sokağa çıkma yasağı ise Türkiye genelinde devam etti. Bütün illerde bütün lise kademelerinin 1.dönem yapılamayan 1.sınavları yapıldı.[83]
Nisan 2021
14 Nisan 2021 19.00'dan itibaren uygulanmak üzere 2 haftalık kısmi kapanma uygulamasına geçildi. Hafta içi 19.00-05.00 saatleri arasında hafta sonunun ise tamamını kapsayacak şekilde sokağa çıkma kısıtlaması uygulaması başta olmak üzere bir çok alanda artan vaka sayıları sonucunda sınırlama getirildi.[84]
29 Nisan 2021 19.00'dan itibaren uygulanmak üzere 17 Mayıs 05.00'e kadar tam kapanma ilan edildi. Tüm kademelerde eğitime ara verildi ve sınavlar ertelendi. Şehirler arası toplu taşıma araçlarının %50 kapasiteyle çalışacağı duyuruldu. Zincir marketlerin pazar günü kapalı olacağı açıklandı[85]
Mayıs 2021
Ankara'da sağlık çalışanlarını anmak için duvarlara yapılan resimler
İçişleri Bakanlığı 16 Mayıs 2021 tarihinde 17 Mayıs 2021 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere genelge yayınladı. Genelgeye göre hafta içi saat 21.00-05.00 arasında hafta sonu ise tam gün olmak üzere sokağa çıkma kısıtlaması uygulanacak.18 yaş altı ve iki doz aşı olmuş 65 yaş ve üstü vatandaşlar için sokağa çıkma kaldırıldı. Aşı hakkı bulunmasına rağmen aşı olamayan 65 yaş ve üstü bireyler için ise hafta içi 10.00-14.00 arasında sokağa çıkmalarına izin verildi.18 yaş altı ve 65 yaş üstü vatandaşların kısıtlamadan muaf olup olmadıklarına bakılmaksızın toplu taşıma kullanımı yasaklandı. Alışveriş merkezleri ise hafta içi saat 10.00-20.00 arası açık hafta sonu ise tamamen kapalı olmak üzere açıldı. Huzurevi, yaşlı bakım evi rehabilitasyon merkezi, çocuk evleri gibi sosyal koruma/bakım merkezlerinde halihazırda uygulanmakta olan ziyaretçi kısıtlaması 1 Haziran 2021 tarihine kadar uzatıldı.[86]
20 Mayıs 2021 tarihinde gerçekleştirilen Koronavirüs Bilim Kurulu toplantısına BioNTech firmasının kurucusu Uğur Şahin de katıldı.[87]
Temmuz 2021
Türkiye, kademeli normalleşmenin[88] üçüncü etabına bugün (1 Temmuz 2021) itibarıyla geçti. Bugünle birlikte 15 aydır var olan kısıtlamaların pek çoğu ortadan kalktı. Buna göre, sokağa çıkma kısıtlaması tamamen son bulurken, yeme-içme yerleri için getirilen pek çok sınırlama da kaldırıldı. Korona önlemleri kapsamında alınan maske ve sosyal mesafe kuralları ise ülke genelinde devam ediyor.
Ağustos 2021
19 Ağustos 2021 tarihinde Recep Tayyip Erdoğan, kabine toplantısı sonrası yaptığı açıklamalarda 6 Eylül 2021 tarihinde tüm düzeylerin tam zamanlı eğitime başlayacağını, aşı olmayan öğretmen ve personellerden ise haftada en az 2 kez PCR testi isteneceğini belirtti.[89]
20 Ağustos 2021 tarihinde yayınlanan İçişleri Bakanlığı genelgesiyle 6 Eylül 2021 tarihinden başlamak üzere konser, sinema, tiyatro gibi etkinlikler ve özel araç dışı (uçak, otobüs, tren) gibi toplu taşıma araçlarıyla seyahat için için aşı olmayan kişilerden PCR testi istenecek.[90]
Sağlık Bakanı Fahrettin Koca 12 yaş üstü kronik hastalığı olanlar ve 15 yaş üstü için aşı randevularının açıldığını söyledi. Yeni dönemde ise kapanma düşülmediğini açıkladı. Milli Eğitim Bakanı Mahmut Özer ise öğrenci ve öğretmenlerin okula maske takarak geleceğini söyledi.[89]
Aşılama Çalışmaları
Boş CoronaVac şişesi
[COVID19 vaccine map of Turkey.svg]
Ana madde: Türkiye'de COVID-19 aşılaması
Sağlık Bakanı Fahrettin Koca'nın 25 Kasım tarihinde yaptığı açıklamaya göre, 50 Milyon doz CoronaVac aşısı için Çinli biyoteknoloji şirketi Sinovac ile sözleşme imzalandı.[91] 30 Aralık 2020 tarihinde ilk parti CoronaVac aşıları havayolu ile Türkiye'ye getirildi.[92] Getirilen aşılar iki hafta boyunca Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu tarafından analiz edildi.[93]
13 Ocak'ta Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu aşıya "acil kullanım onayı" verdi. İlk CoronaVac aşısı Sağlık Bakanı Fahrettin Koca'ya ve Koronavirüs Bilim Kurulu üyelerine yapıldı.[94]
14 Ocak 2021'de Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan aşıyı oldu.[95]
Sağlık Bakanlığından yapılan açıklamaya göre sağlık çalışanları aşıda öncelik sırasına sahip olacak.[96]
30 Nisan 2021'de Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, Sputnik V COVID-19 aşısına "acil kullanım onayı" verildiğini açıkladı.[97]
4 Mayıs 2021 tarihinde Türkiye'de yapılan aşı sayısı 23 milyon dozu aştı.[98]
20 Mayıs 2021 tarihinde Biontech ile 90 milyon doz için anlaşma yapıldığı duyuruldu.[99]
Hükûmet tedbirleri
Eğitim
TRT EBA TV
8 Mart'ta, Millî Eğitim Bakanlığı, okulları virüs tehdidine karşı temiz tutmak için özel dezenfektanlar kullandıklarını açıkladı. Okullarda temasa açık her yüzeyin sterilize edildiği, günlük 100 ton dezenfektan üreten meslek okullarının okullara dezenfektan sağladığı belirtildi.
12 Mart'ta, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın başkanlığında tüm bakanların, bazı başkanlıkların ve Sağlık ve Gıda Politikaları Kurulu üyelerinin katıldığı, koronavirüse karşı alınacak tedbirlerin görüşüldüğü 5 saat süren toplantı yapıldı. Cumhurbaşkanlığı Sözcüsü İbrahim Kalın yaptığı açıklamada 16 Mart'tan itibaren ilkokul, ortaokul ve lise eğitimine 1 hafta, üniversite eğitimine ise 3 hafta ara verileceğini; 23 Mart'tan itibaren uzaktan eğitimle televizyon ve internet ortamından eğitim öğretime devam edileceğini açıkladı.[100] Millî Eğitim Bakanı Ziya Selçuk, haftalık ders programlarının yapılandırılarak, EBA,Eba TV internet ve Türkiye Radyo Televizyon Kurumu ile televizyondan gerekli telafi eğitim desteği sunulacağını, eğitimin aksamaması için tedbirlerin alındığını söyledi.[101][102]
17 Mart'ta, Millî Eğitim Bakanı Ziya Selçuk, uzaktan eğitime ilişkin içeriklerin ve sürecin yol haritasının hazırlandığını, 23 Mart haftası itibarıyla planlama ve altyapı hazırlıklarının tamamlandığını açıkladı. Selçuk, eğitimin ilk dersinin kendisi tarafından verileceğini belirtti.[103]
19 Mart'ta, ÖSYM, yakın zaman içinde yapılması planlanan ve aralarında TUS ile MSÜ'nün de bulunduğu 9 sınavın ileri bir tarihe ertelendiğini duyurdu.[104]
23 Mart'ta, Millî Eğitim Bakanlığı ve Türkiye Radyo Televizyon Kurumu işbirliğiyle açılan ilkokul, ortaokul ve lise derslerinin uzaktan işlendiği TRT EBA TV yayınlarına başladı.[105][106] İlk gün yayınında Adnan Menderes'in idamının sahnelenmesinin izletilmesi tepkilere yol açtı. Ziya Selçuk bir açıklama yaparak görüntüleri onaylamadığını ve çocuklara uygun olmadığını kabul ettiğini ifade etti.[107]
25 Mart'ta Millî Eğitim Bakanı Ziya Selçuk düzenlenen basın toplantısında, eğitime verilen aranın 30 Nisan'a kadar uzatıldığını açıkladı.[108]
26 Mart'ta YÖK Başkanı Yekta Saraç, üniversitelerde bahar döneminde yüz yüze eğitimin yapılmayacağını ve eğitim öğretim sürecini sadece uzaktan eğitim ile sürdüreceklerini; uzaktan eğitim, açık öğretim ve dijital öğretimle sunulamayacak program, ders ve uygulamalı derslerin yaz aylarında tamamlanacağını belirtti. Yükseköğretim Kurumları Sınavı'nın ise 25-26 Temmuz'a ertelendiğini açıkladı.[109]
27 Mart'ta Millî Eğitim Bakanı Ziya Selçuk Twitter hesabından yayımladığı mesajda Yükseköğretim Kurumları Sınavı'ndan 2.dönem konularının kaldırıldığını açıkladı.[110] Yine 27 Mart'ta Kamu Personeli Seçme Sınavlarının Eylül, Ekim ve Kasım ayına ertelendiği açıklandı.[111]
29 Nisan'da Millî Eğitim Bakanı Ziya Selçuk, eğitime verilen aranın 31 Mayıs'a kadar uzatıldığını açıkladı.[112]
4 Mayıs'ta Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın yaptığı açıklama ile Lise Giriş Sınavı'nın (LGS) 20 Haziran'da, Yükseköğretim Kurumları Sınavı'nın (YKS) ise 27-28 Haziran'da yapılacağı bildirildi.[59]
18 Mayıs'ta Cumhurbaşkanı Erdoğan, 1 Haziran'da açılması beklenen okulların açılmayacağını ve 2019-2020 Eğitim ve Öğretim yılının sona erdirildiğini açıkladı. Erdoğan, yeni eğitim ve öğretim yılının Eylül ayında başlayacağını belirtti.[113]
8 Ağustos'ta Millî Eğitim Bakanı Ziya Selçuk, 31 Ağustos tarihinde okulları açmak üzere hazır olduklarını, niyetlerinin okulların açılması olmakla birlikte gidişata göre okulların hangi şartlarda açılacağı konusunda farklı senaryolar uygulanabileceğini açıkladı.[114]
12 Ağustos'ta Millî Eğitim Bakanı Ziya Selçuk, Bakanlıkta düzenlediği basın toplantısında 31 Ağustos'da okulların uzaktan eğitimle açılacağını, 21 Eylül'den itibaren Bilim Kurulunun tavsiye ettiği sınıflarda aşamalı ve seyreltilmiş şekilde yüzyüze eğitime başlanacağını, seyreltilme nedeniyle oluşabilecek açığın uzaktan eğitim, canlı dersler ve EBA TV aracılığıyla giderileceğini, isteyen özel okulların 17 Ağustos'tan itibaren uzaktan eğitime başlayabileceğini açıkladı.[115]
21 Eylül'de anasınıfı ve ilkokul 1. sınıflarda yüzyüze eğitim başladı, öğrencinin yüz yüze eğitime katılımı zorunlu tutulmadı, velilerin yazılı bir başvuruda bulunmaksızın kendi isteğiyle öğrencisinin uzaktan eğitime devamını sağlayabileceği bildirildi.[116]
5 Ekim'de Milli Eğitim Bakanı Ziya Selçuk, 12 Ekim itibarıyla tüm ilkokulların, köy okullarının, 8 ve 12. sınıflar ile özel gereksinimli çocukların okullarının açılacağını duyurdu.[117]
17 Kasım'da yeni tedbirleri açıklayan Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, ara tatilde olan okullardaki eğitim-öğretimin yıl sonuna kadar online olarak sürdürüleceğini bildirdi.[118]
25 Aralık 2020'de Milli Eğitim Bakanı Ziya Selçuk yazılı açıklama yaparak ortaokul öğrencilerinin sınavının iptal edildiğini, lise öğrencilerinin sınavlarının ise 15 Şubat 2021 sonrasına ertelendiğini açıkladı.[119]
28 Aralık 2020'de Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan kabine toplantısı sonrası uzaktan eğitimin 15 Şubat 2021'e kadar devam edeceğini açıkladı.[120]
2 Şubat 2021'de Milli Eğitim Bakanı Ziya Selçuk 15 Şubat'tan itibaren köy okullarında 1 Mart'tan itibaren ise diğer sınıfların kademeli olarak yüz yüze eğitime geçeceğini açıkladı.[121]
1 Mart 2021'de Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan okulların 2 Mart 2021 tarihinden itibaren tüm şehirlerde okul öncesi eğitim kurumları, ilkokul, 8 ve 12. sınıfların açılacağını söyledi. Düşük ve orta riskli illerde ortaokul ve liseler dahil diğer kademelerde başlayacağını söyledi.[122]
23 Mart 2021'de Milli Eğitim Bakanlığı'nın yaptığı yazılı açıklamada 12.sınıflar hariç bütün lise kademelerinin 2.dönem 1.sınavlarının 3 Mayıs 2021 sonrasına ertelendiği açıklandı.[123]
26 Nisan 2021'de Cumhurbaşkanı Recep Tayip Erdoğan'ın açıklamalarıyla tüm kademelerde eğitim öğretime ara verildi ve sınavlar ileri bir tarihe ertelendi.
11 Mayıs 2021'de Milli Eğitim Bakanlığı'nın yaptığı yazılı açıklamada 24 Mayıs-18 Haziran 2021 tarihleri arasında yapılacak olan 2. dönem sınavlarının tercihe bağlandığı açıklandı. Sınava girmek istemeyen öğrenciler 1.dönemde aldıkları puanlarla değerlendirilecek.[124]
17 Mayıs 2021 tarihinden 1 Haziran 2021 tarihine kadar okul öncesi, özel eğitim merkezleri ile 8. ve 12.sınıf dışında bulunan öğrencilerin uzaktan eğitime devam edeceği açıklandı.[125]
20 Mayıs 2021 tarihinde ilkokul 4 sınıf ve ortaokul öğrencileri için 2020-2021 eğitim öğretim yılına ait 2. dönem sınavlarının tercihe bağlı olduğunu açıkladı. Sınava girmek istemeyen öğrenciler 1. dönemde aldıkları notlarıyla değerlendirilecekler.[126]
19 Ağustos 2021 tarihinde okulların 6 Eylül 2021 tarihinde, tüm düzeyler için yüz yüze ve 5 gün açılması kararı alındı.[127]
Seyahat ve toplanma kısıtlamaları
İzmir'in Bergama ilçesinin en işlek caddelerinden Atatürk Bulvarı'nın boş hali, 29 Mart
65 yaş üstündekiler için uygulanan kısmî sokağa çıkma yasağı sonrası boş bir cadde, Merter, İstanbul
Sokağa çıkma yasakları sırasında 23 Nisan günü Ankara'nın en işlek ve merkezi yerlerinden olan Sıhhiye Meydanı
Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı, 13-31 Mart tarihleri arasında meclise ziyaretçi alınmayacağını duyurdu.[128] 13 Mart'ta, Ulaştırma ve Altyapı Bakanı Mehmet Cahit Turhan; Almanya, Fransa, İspanya, Norveç, Danimarka, Belçika, Avusturya, İsveç ve Hollanda'ya uçuşların tek taraflı olarak iki yönlü olacak şekilde 14 Mart saat 08.00'den itibaren 17 Nisan tarihine kadar durdurulacağını açıkladı.[129] Aynı gün, Adalet Bakanı Abdulhamit Gül, açık ve kapalı tüm cezaevlerindeki görüşlerin, cezaevlerindeki aile görüş odalarının kullanımının, cezaevleri arasındaki nakillerin iki hafta süreyle ertelendiğini, bakanlığa bağlı kurumlara girenlerin ateşlerinin ölçüleceğini açıkladı.[130]
14 Mart'ta, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ile Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev arasında yapılan görüşme sonucunda iki ülke anlaşmalı olarak kara ve hava ulaşımını geçici olarak durdurdu.[131] Aynı gün, Türkiye ve Gürcistan, 15 Mart'tan itibaren Sarp Sınır Kapısı'nın karşılıklı olarak yolcu geçişine kapatıldığını açıkladı.[132] 16 Mart'ta, Diyanet İşleri Başkanı Ali Erbaş, cuma namazı başta olmak üzere camilerde cemaat hâlinde namaz kılınmasına ara verildiğini fakat ezanların okunacağını ve camilerin açık bulundurulacağını açıkladı.[133] Aynı gün, İçişleri Bakanlığı bu gece itibarıyla sinema, konser salonu, düğün salonu, kafe, kahvehane, masaj salonu, spor salonu gibi mekânların geçici bir süreyle kapatılacağını açıkladı.[134] Sağlık Bakanı Fahrettin Koca, uçuş yasağı konulan ülkelere Mısır, İngiltere, İrlanda, İsviçre, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri'nin eklendiğini açıkladı.[135]
İçişleri Bakanlığı 16 Mart saat 10.00'dan itibaren pavyon, diskotek, bar ve gece kulüplerinin geçici olarak kapatılacağını açıkladı.[136]
19 Mart'ta, Diyanet İşleri Başkanlığı, il müftülüklerine gönderilmek üzere genelge yayımlayarak daha önce alınan tedbirlerle ilgili oluşabilecek olumsuzlukların önüne geçmek maksadıyla cuma günü ve kandil gecesi camilerin kapalı tutulacağını ve cuma namazı için sela okunmayacağını bildirdi.[137] 20 Mart'ta, Cumhurbaşkanlığı genelgesiyle her türlü bilimsel, kültürel, sanatsal ve benzeri toplantılar veya aktiviteler Nisan ayı sonuna kadar ertendi.[138][139] At yarışları ikinci bir duyuruya kadar ertelendi.[140] Balıkesir, Konya ve Malatya'da 65 yaş üstünün ücretsiz toplu ulaşım hakları geçici olarak durduruldu.[141]
21 Mart'ta, İçişleri Bakanlığı, 81 il valiliğine gönderdiği genelgeyle asker uğurlama törenlerinin geçici süreyle durdurulduğunu bildirdi. Ayrıca berber, kuaför ve güzellik merkezlerinin faaliyetlerinin saat 18.00 itibarıyla durdurulacağı açıklandı. Bakanlık gece yarısından itibaren lokanta, restoran, pastane vb. iş yerlerinin müşterilerin oturmasına müsaade edilmeyecek şekilde sadece gel-al ve paket servis şeklinde hizmet vereceğini; 65 yaş ve üstü, ayrıca kronik rahatsızlığı olan kişilerin ikametlerinden dışarı çıkmalarının; park, bahçe gibi açık alanlarda dolaşmalarının sınırlandırıldığını açıkladı.[142][143][144][145] Tarım ve Orman Bakanlığı bahçe, park ve mesire alanlarında mangal yakılmasını yasakladı.[146] Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı saat 17.00 itibarıyla 46 ülkeye daha uçuşların durdurulduğunu açıkladı. Böylece toplamda 68 ülkeyle hava ilişkileri kesilmiş oldu.[147] Ankara, Antalya ve İzmir'de de, 65 yaş üstüne sunulan ücretsiz toplu ulaşım hakları geçici olarak durduruldu.[148][149]
23 Mart'ta, Kapalıçarşı'nın 10.00-16.00 saatleri arasında açık kalması ve giriş çıkışların sadece iki kapıdan kontrollü olarak yapılmasına karar verildi.[150] Aynı gün, Gençlik ve Spor Bakanı Mehmet Muharrem Kasapoğlu yurt dışından gelip yurtlarda karantinaya alınan kişi sayısının 11.269 olduğunu açıkladı.[151]
24 Mart'ta, İçişleri Bakanlığı, yayımladığı genelgeyle marketlerin 09.00-21.00 arası hizmet vereceğini, aynı anda alışveriş yapacak müşteri sayısının müşteriye hizmet sunulan toplam alanın onda biri kadar olabileceğini açıkladı. Ayrıca şehir içi ve şehirler arası ulaşım yapan toplu taşıma araçlarının kapasitesinin %50'si oranında yolcu kabul edebileceğini açıklandı.[152]
27 Mart'ta Sağlık Bakanlığı'nın tavsiyesiyle Rize'nin Kendirli Beldesi ve beldeye yakın Yeniselimiye, Beştepe, Esentepe ve Maltepe köyleri koronavirüs vakalarının önüne geçebilmek için karantina altına alındı.[153] Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan 27 Mart'ta yaptığı açıklamada yurt dışı uçuşların tamamen sona erdirildiği, şehirler arası ulaşımın valilik iznine bağlandığı ve piknik alanı, orman, ören yerleri gibi mekanların hafta sonunda kapalı olacağını belirtti.[154]
Sosyal mesafe, maske gibi önleyici tedbirlerin geçerliliğini koruduğu tarihlerde Samsun tramvayından bir görüntü.
Cumhurbaşkanı Erdoğan 3 Nisan'da yaptığı basın açıklamasında ülke genelinde 1 Ocak 2000 ve üzeri doğumlular için de sokağa çıkma yasağı getirildiğini, pazar ve market gibi toplu bulunan alanlarda maske zorunluluğu getirildiğini ve 30 büyükşehir ile Zonguldak'a giriş çıkışların 15 gün boyunca durdurulduğunu açıkladı.[155] Fakat sonradan yayınlanan ve bütün il valiliklerine gönderilen ek genelge ile, bu yasağın istisnaları da belirlenmiştir. Buna göre; çeşitli sağlık, cenaze, askerlik ve yolcu taşıma gibi işlemler, bazı şartları sağlama şartıyla giriş çıkış yasağından muaf tutulacaktır.[156]
10 Nisan'da İçişleri Bakanlığı tarafından yayımlanan genelge kapsamında 30 büyükşehir ile Zonguldak'ta 11 Nisan Cumartesi saat 00.00'dan itibaren 48 saat süreyle sokağa çıkma yasağı ilan edildi.[157] Yasağın 2 saat kala duyurulması üzerine fırınlarda ve marketlerde kuyruklar oluştu.[158][159][160][161] Oluşan kuyruklarda kavgalar yaşandı.[162][163][164] Bu olay üzerine İçişleri Bakanı Süleyman Soylu tüm sorumluluğu üzerine alarak istifa talebini sundu.[165] Bakan Soylu'nun istifası Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından kabul edilmedi.[166]
Yeni yılın toplu olarak kutlanmaması amacıyla 31 Aralık 2020 21.00'dan 4 Ocak 2021 05.00'e kadar sokağa çıkma kısıtlaması uygulanmasına karar verildi.[167]
23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı dolayısıyla toplu buluşmaları engellemek amacıyla 21 Nisan 19.00'dan 26 Nisan 05.00'e kadar sokağa çıkma kısıtlaması uygulanmasına karar verildi.[168]
Ekonomi
Türkiye'nin tıbbi malzeme yardımı yaptığı ülkeler
18 Mart'ta açıklanan, 100 milyar ₺'lik ekonomik tedbir paketinden bazı maddeler:[169][170]
Krizden en çok etkilenen hizmetler sektöründeki işverenlerin vergi yükümlülükleri, SGK primleri ve kredi borçları ertelenecek.
Kredi Garanti Fonu (KGF) limiti yükseltilerek teminat sorunu nedeni ile kredi alamayan firmaların banka kredilerine erişimi kolaylaştırılacak.
Kısa çalışma ödeneği ile üretime ara veren iş yerlerinde çalışanlara geçici gelir desteği sağlanacak.
İhtiyaç sahibi ailelere 2 milyar ₺'lik bir kaynak aktarımı yapılacak.
Otellerden tahsis edilen konaklama vergisi kasım ayına kadar uygulanmayacak.
500 bin liranın altındaki konutlarda kredilendirilebilir miktarını yüzde 80’den yüzde 90’a çıkartacak, asgari peşinatı yüzde 10'a düşürülecek.
Virüsün yayılmasına karşı alınan tedbirlerin etkisiyle Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında temerrüde düşen firmaların kredi siciline “mücbir sebep” notu düşülmesi sağlanacak.
İç hava yolu taşımacılığında 3 ay süreyle KDV oranı yüzde 18’den yüzde 1’e indirilecek.
En düşük emekli maaşı 1.500₺'ye yükseltilecek.
Açıklanan önlem paketi ekonomistler ve politikacıların arasında bulunduğu kurumlar ve kişiler tarafından çeşitli eleştirilere uğradı. Paketin kaynağının nereden sağlanacağının belirtilmediği, detaylı bir eylem planından çok ayrıntıların zaman içerisinde belirleneceği genel konu başlıkları niteliğinde olduğu söylendi. İnsanların evde kalmaya teşvik edildiği bir dönemde, hava yolu yolcu taşımacılığı, turizmi destekleyen vergi indirimleri ve konut kredilerinin peşinat oranının düşürülmesi gibi maddelerin olması eleştiri konusu oldu ve sektörlere istihdam desteği verilmesi gerekliliği vurgulandı.[169][171]
22 Mart'ta, Cumhurbaşkanlığı kararıyla nafaka alacaklarına ilişkin icra takipleri hariç tüm icra ve iflas takipleri 30 Nisan'a kadar durduruldu.[172] Cumhurbaşkanlığı tarafından yayımlanan genelgeyle kamu kurum ve kuruluşlarında; dönüşümlü, esnek ve uzaktan çalışmaya izin verildi.[73] Türkiye Bankalar Birliği'nin bankalara yaptığı öneri üzerine birçok banka çalışma saatlerinin 23 Mart 2020'den itibaren 12.00-17.00 arası olacağını açıkladı.[173]
30 Mart'ta açıklamalarda bulunan Cumhurbaşkanı Erdoğan, "Biz Bize Yeteriz Türkiyem" adında bir bağış kampanyası başlatıldığını açıkladı.[174] Kampanya iktidar temsilcileri tarafından destek görürken, muhalefet temsilcileri ise böyle bir bağış kampanyası düzenlemesine tepki gösterdi.[175][176] Kamu Emekçileri Sendikaları Konfederasyonu, kampanya kapsamında, MEB, BOTAŞ, Orman Genel Müdürlüğü, Adalet Bakanlığı, Yargıtay ve Sosyal Hizmet İl Müdürlükleri gibi pek çok kurumun personelinin maaşından bağış kesintisi yapmasına tepki göstererek suç duyurusunda bulundu.[177]
Son güncelleme: 19 Haziran 2020[178]
Bağış yapan kişi/kurumlar Miktar
T.C. Merkez Bankası 100.000.000₺
SMS yolu ile 66.164.310₺
Ziraat Finans Grubu 62.300.000₺
Türkiye Halk Bankası A.Ş. 56.000.000₺
Türkiye Vakıflar Bankası T.AO. 50.000.000₺
Turkcell Teknoloji Araştırma ve Geliştirme A.Ş. 43.775.240₺
Türk Telekomünikasyon A.Ş. 40.000.000₺
Eti Bakır Anonim Şirketi 24.000.000₺
Kuveyt Türk Katılım Bankası A.Ş. 20.000.000₺
Toplam 2.099.722.756₺
Büyükşehir belediyelerinin başlattığı bağış kampanyalarının İçişleri Bakanlığının genelgesiyle engellenmesi ve banka hesaplarına bloke konmasıyla[179] ilgili olarak Ankara Barosu tepki göstererek bir açıklama yaptı: "İçişleri Bakanlığı'nın anılan genelgesi ve bloke işlemi açıkça hukuksuz olmakla birlikte, sosyal hizmetlerin sunumu münhasıran ne yerel yönetimlere ne de merkezi yönetime aittir."[180] İstanbul Büyükşehir Belediyesi, genelgenin üzerine bloke edilen hesaplar için yürütmeyi durdurma ve iptal davası açtı.[181]
Diğer video ve filmlerde neler var? Tartışma yaratan sevişme sahneleri. Ünlülerin, sosyal medya fenomenlerinin videoları, çıplak oluşu tartışma yaratan isimler, yeşilçam filmleri, sağlık, psikoloji, cilt ya da saç bakımı, gündeme gelen sex sahneleri, vine, seksi ya da erotik videolar, kaza ile ilgili kameralara yansıyanlar, Koronavirüs videoları. tartışma yaratan frikik videoları, bilgi içeren, yaşamımızla ilgili ansiklopedik bilgiler, spor, kalça, göğüs, bacak, güzel kadınlar, seksi kıyafetler, frikikler, hot video, naked video, porno filmleri ile gündeme gelen ünlü isimler, sağlık, doktorlardan uzman tavsiyeleri, türk filmleri, nude video, elbise, vücudu saran tayt, bikini, iç çamaşırı videoları ve filmleri ile mini elbise, transparan elbise, göğüs dekoltesi, mini etek, mini kot şort, gecelik, kot,tanga jartiyer, külot, sütyen, külotlu çorap, fetiş videoları, bulabilirsiniz. Sevişme sahneleri ve seksizm örnekleri. Güzel kadınlar, en seksi kızlar, çeşitli pozisyonlarda çekilen filmler, ünlüler, porno oyuncuları, manken ve modeller, oyuncular, sosyal medya fenomenleri, biyografi, ünlü kişilerin hayatları, nereli, Koronavirüs filmleri, yaşı kaç, boyu, sevgilisi yaşamın içinden kimdir, nedir. leaked video. Videolarımızda porno ya da sex tape tarzı içerikler bulunmamaktadır. üstsüz, sütyensiz fap video Bedava 20 Haziran Koronavirüs verileri açıklandı! İşte Kovid-19 hasta, vaka ve vefat sayıları full indir Vehaber 2013 yılından bu yana kesintisiz yayın yapan, anlık güncellenen yazılı ve görsel haber kaynağıdır, bilgi ve haber verir, yorum katmaz. İlk kurulduğunda köşe yazıları da barındıran Vehaber, gazeteciliğin tarafsızlık ilkesine aykırı bularak köşe yazılarına son verdi. İnsanları yönlendiren, algı yaratan ya da medya kuruluşlarını taraflaştıran kelimeleri kullanmaktan özellikle imtina eder, tüm canlıları evrenin eşit bir parçası olarak görür, yayın çizgisini bu doğrultuda şekillendirir. Son dakika haberleri, yeni gelişen olaylar, son 24 saat içerisinde Dünya ve ülke gündeminde meydana gelen olaylar ve önemli gelişmeler Güncel'de. Gazetelerin üçüncü sayfa konuları günlük meydana gelen olaylar Yaşam'da. TV, sosyal medya, basın, gazete Medya'da, Ünlüler ve yaşamları Magazin'de. Sağlık, hastalıklar, daha zinde, formda ve uzun ömürlü yaşamak için öneriler, doktor tavsiyeleri, uzmanlardan açıklamalar, hastalıklarla mücadele etmek için açıklamalar Sağlık'ta. Film, tiyatro, sinema, kitaplar Kültür Sanat'ta. Yeni bulunan cihazlar, yeni keşifler, canlıların hayatını kolaylaştıracak duyurular, bilim insanlarının açıklamaları Bilim Teknoloji'de. Arkeoloji dünyasında yapılan kazılar, bulunan arkeolojik bulgular, tarihi olaylar, arkeologlar, tarihi eserler Arkeoloji Tarih'te. Ünlülerin, sanatçıların, oyuncuların ve diğer tüm kişilerin hayatları hakkında bilgi, yaptıkları açıklamalar, kişisel beyanları, çeşitli kuruluşlara verdikleri demeçler Röportajlar'da. İnsanların sağlıklı cinsel yaşam sürdürebilmesi için uzmanlardan tavsiyeler, seks haberleri, çiftlerin uyumu için yapılan açıklamalar, duyurular, tavsiyeler öneriler, orgazm, iktidarsızlık, vajinismus, erken boşalma, sertleşme problemleri Cinsellik'te. Doğada yaşanan gelişmeler, doğaya zarar veren kaynaklarla ilgili bilgiler, doğada daha sağlıklı yaşam için uzman tavsiyeleri Ekoloji'de. Kadınlara yönelik şiddet, kadın hakları ihlalleri, kadınları maruz kaldığı olumsuz gelişmeler Kadın'da. Türkiye'de ve dünyada yaşanan ekonomik olaylar, dolar, Türk lirası, kur olayları, para ile ilgili haberler, enflasyon, zam, harç, asgari ücret, insanların yaşamını kolaylaştıracak ekonomik tavsiyeler Ekonomi'de. Üniversiteler, liseler, ortaokul, akademi dünyası, öğretmenler, öğretim görevlileri eğitim dünyasındaki gelişmeler, eğitim sistemi ile ilgili uzman tavsiyeleri Eğitim'de. Gay, lezbiyen, biseksüel, transeksüel, Transgender, İnterseks, travesti ile ilgili haberler, eşcinsellik haberleri, LGBTİ'li bireylerin yaşadıkları zorluklar, hayatları hakkında bilgiler Lgbti'de. Pratik ve kolay yemek tarifleri, yemeklerin pişirme süreleri, gıdaların besin değerleri, kalorileri Yemek Tarifleri'nde. Futbol, basketbol, voleybol ve diğer spor türleri Spor'da. Hayvan hakkı ihlalleri, hayvanlara yönelik şiddet, veganlık, vejetaryenlik Hayvan'da. Vehaber yayın ilkesi gereği hayvanları ötekileştirdiğini düşündüğü 'telef oldu' gibi kavramları kullanmaktan kaçınır, bir dönem diğer medya kuruluşlarında da bu başlıkta farkındalık yaratmak için çalışmalarda bulundu. Haber galerileri , Resimler, foto galeriler, görseller foto galerimizde. Neler var? Ünlü isimlerin biyografi bilgileri giyim tarzı, tercih ettiği kıyafetler, uyguladığı saç stilleri, makyajı ve daha fazlası. nude fotoğraflar. Muhteşem fiziğiyle, kadın bedeni en estetik vücut hatları ile karşınızda. Denizde, havuzda, sokakta, partide, evde ya da yatakta ünlülerin tüm anları. Sizler için en özel en güzel görsellerle galerimizi erotik resimlerle de harmanladık, eskiden erotik film izlemek için sinemaya gittiğimiz ortamlardan bir tık uzağımıza taşındığı zamanlara. Buram buram erotizm kokan fotoğraflarını seçtik ve frikik fotoğraflarından medyaya yansıyanları sizler için bulduk. Bir anlık dikkatsizlik sonucu oluşan frikikler burada, magazincilerin yakaladığı kaza görselleri. Gerçi bazılarının ne kadar kaza olduğu da tartışılır planlanmış gibi. göğüs ile ilgili derlemeleri toparladık. Bunlar elbiseli ya da göğüs dekolteli olabilirler, meme görselleri galerimizde. Kadınlarda doğurganlığı simgeleyen göğüslerin erkeklerde üreme içgüdüsünü körüklediği için çekici geldiğini biliyor muydunuz? bacak fotoğrafları ile ilgili sosyal medyadan ve arşivimizden sizlere ulaştırdık. Uzun bacaklı, sütun gibi bacaklara sahip kadınlar. Evet kılıydı tüyüydü, pürüsüzlüğüydü, kadınlar için güzel bacaklı olmanın da bir bedeli var. Toplum standartlarına uygun bir şekilde çıplak resimleri ile hayatından kesitler aramaya bulmaya çalıştık. Fotoğrafların hiçbiri tam çıplaklık içermemektedir. İnsan dünyaya çıplak gelip çıplak giderken tartışılmaya devam eden bir konu. Facebook bu konuda son dönemler epey tutucu. kalça ya da başka bir deyişle poposuyla ilgili seçtiklerimize yer verdik. Kadınlar vücutlarının en estetik bu bölgelerini göremezken bizler gösterdik. Son dönemler estetik ile büyütülmesi popüler olan kalçaları erkekler pek seviyor. hot ya da biz ateşli diyelim siz anlayın. Kışkırtıcı, baştan çıkarıcı görselleri derledik. Bebek gibi manken ve modeller burada. Sıcak sözcüğünün seksi çağrıştırması bir hayli ilginç tabii ama yerleşmiş sözlüğe. Artık seksilik arayan hot diye arıyor. Ve tabii ki ass ile ilgili fotoğrafları da derleyerek galerimize ekledik. İngilizcede kadınların en estetik olan bölgesinin söylenme şekli bu. Şu Youtube'de popüler hale gelen Prank videolarında olay bildiğiniz gibi öpüşmeyi de aşıp popo okşamaya kadar gelmişti. Biz o kadar abartmadık olayı. Instagram resimleri ile diğer sosyal medya hesapları Facebook, Youtube, Pinterest, Twitter, reddit hesaplarında biraz gezindik ve sizler için taramalar yaptık.Sosyal medya biliyorsunuz koca bir derya ve VK hesaplarındaki bilgi ve görselleri sizler için es geçmedik. Yahu sosyal medya platformu demişken bunların sayısı her geçen gün artıyor ve takip dahi etmesi iyice zorlaştı, saniye başı yeni platform kuruluyor. tumblr hesaplarındaki dataları taradık, sosyal medyada çok konuşulan, elden ele gezen fotoğrafları bulmaya çalıştık, dediğimiz gibi biraz başımız döndü ama bu çabaya değdi ifşa olan resimlerini, sosyal medyaya yansıyanları bulduk. Yanlış anlaşılmasın biz ifşa etmedik, bulduk. İnternet, sosyal medya derken ifşa kültürü de aldı başını gitti. Kadına şiddet ile birlikte, feministler arasında da yaygınlaşan bir kültür. hack fotoğrafları var ise ve üzerinde herhangi bir şikayet yok ise bunları da toparladık, bir dönem bu hack olayları epey yaygındı. Sanıyoruz zamanla kişisel fotoğraflarımıza sahip çıkmayı az da olsa öğrendik. ve tabii ki icloud resimlerini de derledik. Biliyorsunuz bir dönem moda haline gelmişti ama biz özel hayatın gizliliğine özen gösterdik. Bu konularda açıkları olan şirketler ne gibi çalışmalar yaptı onu bilmiyoruz ama.seksi çalışmaları. Bazı kadınların doğallığında her hareketi seksi çağrıştırıyor tabii, onların seksi olmak için özel bir çaba harcamasına gerek yok. ve yaşamındaki çekilen ya da kendisinin selfie olarak çektiği naked resimleri araştırdık. Dünya denilen gezegende ne varsa biz burada toplamaya çalışıyoruz, tek rakibimiz henüz keşfedilmeyen gezegenler. bunlarla da yetinmedik ama daha bitmedi tabii ki hayatı, boyu, kilosu gibi fizik ölçüleri, sevgilisi, yaşı, neler yapmış, bugünlere nasıl gelmiş, bu kişi nasıl başarılı olmuş da burada kendine yer bulmuş onları yazdık, erkek arkadaşı kimmiş, kız arkadaşı kimmiş falan derken çok yorulduk ulan size bilgi vereceğiz diye, bazılarında da atladık. Onların eşini, karısını kocasını da siz bulun bize söyleyin bi' zahmet. Yani kısacası biyografisine yer verdik. Nereli, yaşı kaç gibi bilgilere bizden ulaşabilirsiniz. Tüm galerilerde bu bilgiler yok belki ama çoğu galerimizde mevcut. Yaşam içerisinden makyajsız hali ve makyajlı halleri ile birbirinden estetik görüntüleri, birbirinden farklı saç modelleri ile çekilen fotoğraflar. Kadınlığa dair ne varsa görüntüsü bizde. haberleri. Sizlere binlerce haber sunduk, çok sayıda kişinin günlük olarak ne yaptığını araştırarak sizlere ulaştırdık. Kim nerede ne yapmış, ne yemiş ne içmiş, kiminleymiş. Bazen sıkıcı bir hal alıyor bu. Galerilerimizde porno yok ama isteyeni çok. Porno bağımlıları var ki 1 saat izlemeden duramıyor.Kadınlar birbirlerinin seks yapışını izleyerek de tahrik olabiliyor ama o kadınlar için de önemli bir ihtiyaç ya da sex tape bulunmamaktadır. Seks kasedi bulunan ünlüler, bunu satan ünlüler, başka işler yaparken bir anda porno oyuncusuna dönenler daha da neler neler. Yani siz bize abi bize image lazım deyin biz size koşa koşa gelelim, Şu an snapchat ya da tiktok ile ilgili çalışmamız yok ama yakında oralara da el atacağız. Durmadan platform türüyor, hızına yetişmek zor ama emin olun bize daha fazlasını sunup al ulan picture de var sana deriz, hizmet anlayışı böyle olmalı, aslında biz burada kişilerin yaşamlarının arşivini tutmuş oluyoruz ama bunun için teşekkür beklemiyoruz. Türkçe ilginç bir dil mesela 'but' karşımıza İngilizlerdebutt olarak çıkıyor artık ne kadar nadide, özel bir bölge ise onlarda da çok fazla varyasyonu, ismi var bu estetik organın, mesela adamları kesmemiş sonra da kalkıp booty demişler. Aslında fotoğraflarımız film sahnelerini aratmıyor, gezince filmleri izlemiş kadar oluyorsunuz. Her karesi aksiyon dolu müthiş kesitler. Mesela videolarımızda kalça danslarına yer verdik ama yok ben illa galeri gezeceğim derseniz oturup kalça dansı, twerk izlemiş kadar olursunuz, beni kesmez diyorsanız o zaman sizi videolara alalım. Sonra sözlük yazarlarının yüklediği görselleri de aradık, ekşi sözlük ya da uludağ sözlükte hem yapılan yorumları inceledik hem de görsel taraması yaptık. Sarışın, kumral, siyahi ya da kızıl saçlı birbirinden ateşli, çekici uzun boylu ve kısa boylu ya da büyük beden, erkeklerin fantazilerini süsleyen adeta sanat harikası zayıf ya da balık etli kadınlar. Ekran frikikleri izlemek isterseniz yaşanan anlık güzel kazalar ve canlı tv frikiklerini toparlıyoruz, sokak frikiklerini araştırıyor ve size seksizm örneklerini sunuyoruz. Galerimiz bitince diğerlerini gezmeyi ihmal etmeyin. Diğer galerilerimizde çeşitli renkte ve uzunlukta elbise görselleri, vücudu saran tayt, bikini, iç çamaşırı resimleri ile mini elbise, transparan elbise, göğüs dekoltesi, mini etek, mini kot şort, gecelik resimleri, kot ve tanga görselleri, jartiyer, külot, sütyen, külotlu çorap, fetiş fotoğrafları bulabilirsiniz. Güzel kadınlar, en seksi kızlar, çeşitli pozisyonlarda verilen pozlar, ünlüler, porno oyuncuları, manken ve modeller, oyuncular, sosyal medya fenomenleri galerilerimizde. +18 görselleri de bizde, boş durmuyoruz sizler için tüm güzel kadınları ayağına getiriyoruz, age derseniz biz siz İngilizmişsiniz, Fransızmışsınız bakmayız derdinizi anlarız ve önünüze dökeriz. sonra yok efendim height diyenler oluyor, onları da görüyoruz, eksik kalanları da zamanla dolduruyoruz. Youtube'un ardından gittikçe popülerleşen platform spotify bilgileri, eskiden gazetelerde ek ya da hediye olarak verilen hamur ya da kuşe kağıdı basılı güzelim posterleri ücretsiz ayağınıza taşıyoruz. posterleri burada. Bir zamanların Şamdan'ı, ne bileyim Bulvar Gazetesi, Zengin Sineması ya da Yeşilçam filmleri gibi. real ınstagram hesabından görselleri tarayıp ayağınıza getiriyoruz, daha ne istiyorsunuz. Eskiden ağırlık verdiğimiz görsel çalışmalarından uzaklaşarak kişilerin yedi ceddini aramaya koyulduk wikipedia bilgilerini de derinleştiriyoruz. Tabii siz yakın zamanda uçaktan inerken, uçağa binerken, koşarken ne ararsanız bulacağınız bu platforma storyleri de gönderebilirsiniz. Bizde gezinirseniz evinize doktor girmez, çünkü çok sayıda güzel ömrünüzü uzatır. Adeta eczanesi, hastanesi gibi. Türkiye'de çılgınlar gibi bir sevişme sahnesi izleme merakı var, biz bunu farkettik, nedenini her ne kadar psikologlara da bıraksak da bunu da es geçmeyip sevişme sahnesi tadında galeri hazırladık, eğer videoları varsa bunları da videolar bölümümüze almaya gayret ettik. Videolar, haber videoları, Youtube videoları Web TV'de, Bilim ve teknoloji alanındaki gelişmeler için Bilim Teknoloji Videoları'na, ev dekorasyonu, çevre mimarisi için Dekorasyon ve Mimari Videoları'na, yaşama dair pratik bilgiler, hayatınızı kolaylaştıracak bilgiler için El İşleri Ve pratik Bilgiler Videoları'na, elektrik ve elektroniğe dair bilgi almak için Elektrik Elektronik Videoları'na, film ve dizilerden kesitler, dizilerin yeni bölümleri için fikir sahibi olmak için Fragman Videoları'na bakabilirsiniz. Ruh ve akıl sağlığı ile ilgili psikolojik rahatsızlıklar, kişilik bozuklukları, bipolar, şizofreni, borderline gibi durumlara dair terapiler, psikolojik rahatsızlıklar ile ilgili psikolog ve psikiyatrist önerileri ve son dakika haberleri Psikoloji'de, internet üzerinden güvenli alışveriş için, e-ticaret için Kırpık Online'ı, ziyaret edebilirsiniz. Vehaber'in iletişim bilgileri için İletişim'e, ekip bilgileri İçin Künye'ye bakabilirsiniz.